नेपाल का संविधान-2015

संघीय लोकतांत्रिक गणराज्य नेपाल का वर्तमान संविधान 20 सितम्बर 2015 को लागू हुआ। जिसने नेपाल के अंतरिम संविधान 2007 की जगह ली है। नेपाल के संविधान में 296 अनुच्छेद तथा 7 अनुसूचियाँ हैं। विश्व के अन्य संविधानों की भांति ही नेपाल के संविधान की प्रकृति भी कई मायनों में अनूठी है। दुनिया के अन्य राज्यों की भांति नेपाल का संविधान भी एक संप्रभु राज्य की व्यवस्था करता है जिसमें सत्ता का स्रोत जनता है। इसलिए समय समय पर जन सामान्य की इच्छानुसार शासन संचालन कार्य किया जाता है। नेपाल का वर्तमान संविधान सातवीं बार बना है। इससे यह जाहिर होता है कि नेपाल के संविधान की प्रकृति अस्थिर है।

नेपाल के संविधान-२०१५ के भाग

प्रस्तावना

Hindi

हामी सार्वभौमसत्तासम्पन्‍न नेपाली जनता नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता, भौगोलिक अखण्डता, राष्‍ट्रिय एकता, स्वाधीनता र स्वाभिमानलाई अक्षुण्ण राखी जनताको सार्वभौम अधिकार, स्वायत्तता र स्वशाासनको अधिकारलाई आत्मसात गर्दै राष्ट्रहित, लोकतन्त्र र अग्रगामी परिवर्तनका लागि नेपाली जनताले पटक–पटक गर्दै आएका ऐतिहासिक जन आन्दोलन, सशस्त्र संघर्ष, त्याग र बलिदानको गौरवपूर्ण इतिहासलाई स्मरण एवं शहीदहरू तथा बेपत्ता र पीडित नागरिकहरूलाई सम्मान गर्दै;सामन्ती, निरंकुश, केन्द्रीकृत र एकात्मक राज्यव्यवस्थाले सृजना गरेका सबै प्रकारका विभेद र उत्पीडनको अन्त्य गर्दै बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक तथा भौगोलिक विविधतायुक्त विशेषतालाई आत्मसात् गरी विविधताबीचको एकता, सामाजिक सांस्कृतिक ऐक्यबद्धता, सहिष्णुता र सद्भावलाई संरक्षण एवं प्रवर्धन गर्दै; वर्गीय, जातीय, क्षेत्रीय, भाषिक, धार्मिक, लैंगिक विभेद र सबै प्रकारका जातीय छुवाछूतको अन्त्य गरी आर्थिक समानता, समृद्धि र सामाजिक न्याय सुनिश्चित गर्न समानुपातिक समावेशी र सहभागितामूलक सिद्धान्तका आधारमा समतामूलक समाजको निर्माण गर्ने संकल्प गर्दै; जनताको प्रतिस्पर्धात्मक बहुदलीय लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली, नागरिक स्वतन्त्रता, मौलिक अधिकार, मानव अधिकार, बालिग मताधिकार, आवधिक निर्वाचन, पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता तथा स्वतन्त्र, निष्पक्ष र सक्षम न्यायपालिका र कानूनी राज्यको अवधारणा लगायतका लोकतान्त्रिक मूल्य र मान्यतामा आधारित समाजवादप्रति प्रतिबद्ध रही समृद्ध राष्ट्र निर्माण गर्न;

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रात्मक शासन व्यवस्थाको माध्यमद्वारा दिगो शान्ति, सुशासन, विकास र समृद्धिको आकांक्षा पूरा गर्न संविधान सभाबाट पारित गरी यो संविधान जारी गर्दछौं ।

भाग–१ प्रारम्भिक

(१) संविधान मूल कानून
(२) सर्वभौमसत्ता
(३) राष्ट्र
(४) नेपाल राज्य
(५) राष्ट्रीय हित
(६) राष्ट्र भाषा
(७) सरकारी कामकाज की भाषा
(८) राष्ट्रीय झण्डा
(९) राष्ट्रीय गान इत्यादि ^[1]

भाग–२ नागरिकता

(१०) नागरिकता से वंचित नागरिक
(११) नेपाली नागरिक ठहर्ने
(१२) वंशीय आधार तथा लैङ्गिक पहिचान सहित की नागरिकता
(१३) नागरिकता प्राप्ति, पुनः प्राप्ति और समाप्ति
(१४) गैर आवासीय नागरिकता प्राप्त कर सकना
(१५) नेपाली नागरिक

भाग-३ मौलिक अधिकार और कर्तव्य

(१६) सम्मानपुर्वक वाच्न पाउने हक
(१७) स्वतन्त्रता का अधिकार
(१८) समानता का अधिकार
(१९) सञ्चार का अधिकार
(२०) न्याय सम्बन्धी हक
(२१) अपराध पीडित का अधिकार
(२२) यातना विरूद्ध का अधिकार
(२३) निवारक नजरबन्द विरूद्ध का अधिकार
(२४) छुवाछुत र भेदभाव विरूद्ध का अधिकार
(२५) सम्पत्ति का अधिकार
(२६) धार्मिक स्वतन्त्रा का अधिकार
(२७) सूचना का अधिकार
(२८) गोपनीयता का अधिकार
(२९) शोषण विरूद्ध का अधिकार
(३०) स्वच्छ वातावरण का अधिकार
(३१) शिक्षा सम्बन्धी हक
(३२) भाषा र संस्कृति का अधिकार
(३३) रोजगार का अधिकार
(३४) श्रम का अधिकार
(३५) स्वस्थ्य सम्बन्धी हक
(३६) खाद्य सम्बन्धी हक
(३७) आवास का अधिकार
(३८) महिला का अधिकार
(३९) बालबालिका का अधिकार
(४०) दलित का अधिकार
(४१) ज्येष्ठ नागरिक का अधिकार
(४२) सामाजिक न्याय का अधिकार
(४३) सामाजिक सुरक्षा का अधिकार
(४४) उपभोक्ता का अधिकार
(४५) देश निकाला विरुद्ध का अधिकार
(४६) संबैधानिक उपचार का अधिकार
(४७) मौलिक हकको कार्यन्यायन
(४८) नागरिकका कर्तब्य

भाग–४ राज्य के निर्देशक सिद्धान्त, नीति तथा दायित्व

(४९) मार्ग निर्देशनका रूपमा रहने
(५०) निर्देशक सिद्धान्त
(५१) राज्यका नीतिहरू
(५२) राज्यको दायित्व
(५३) प्रतिवेदन पेश करने
(५४) अनुगमन सम्बन्धी व्यवस्था
(५५) अदालतमा प्रश्न उठाउन नसकिने

भाग–५ राज्य की संरचना और राज्य शक्ति का विभाजन

(५६) राज्य की संरचना
(५७) राज्य शक्ति का विभाजन
(५८) अविशिष्ट अधिकार
(५९) आर्थिक अधिकार का प्रयोग
(६०) राजश्व स्रोत का विभाजन

भाग–६ राष्ट्रपति और उपराष्ट्रपति

(६१) राष्ट्रपति
(६२) राष्ट्रपति का निर्वाचन
(६३) राष्ट्रपति की पदावधि
(६४) राष्ट्रपति की योग्यता
(६५) राष्ट्रपति का पद रिक्त होने की अवस्था में
(६६) राष्ट्रपतिको काम, कर्तव्य र अधिकार
(६७) उपराष्ट्रपति
(६८) उपराष्ट्रपतिको पद रिक्त हुने अवस्था
(६९) उपराष्ट्रपति सम्बन्धी अन्य व्यवस्था
(७०) राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपति फरक फरक लिङ्ग वा समुदायको हुने
(७१) राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको सपथ
(७२) राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको पारिश्रमिक तथा सुबिधा
(७३) राष्ट्रपति र उपराष्ट्रपतिको कार्यालय

भाग–७ संघीय कार्यपालिका

(७४) शासकीय स्वरूप
(७५) कार्यकरणी अधिकार
(७६) मन्त्रीपरिषद गठन
(७७) प्रधानमन्त्री तथा मन्त्रीपरिषद रिक्त हुने अवस्था
(७८) संघीय संसदको सदस्य नभाको व्यक्ति मन्त्री हुने
(७९) प्रधानमन्त्री र मन्त्रीको पारि श्रमिक तथा अन्य सुविधा
(८०) शपथ
(८१) राष्ट्रपतिलाई जानकारी दिन
(८२) नेपाल सस्कारको कार्य सञ्चालन

भाग–८ संघीय व्यवस्थापिका

(८३) संघीय व्यवस्थापिका
(८४) प्रतिनिधि सभाको गठन
(८५) प्रतिनिधि सभाको कार्यकाल
(८६) राष्ट्रीय सभा को गठन र सदस्यहरुको पदावधि
(८७) सदस्यको लागि योग्यता
(८८) शपथ
(८९) स्थानको रिक्तता
(९०) सदस्यताको लागि अयोग्यता सम्बन्धी निर्णय
(९१) प्रतिनिधि सभाको सभामुख र उपसभामुख
(९२) राष्ट्रीय सभाको अध्यक्ष र उपाघ्यक्ष
(९३) अधिवेशन आहवन र अन्त्य
(९४) गण पूरक संख्या
(९५) राष्ट्रपतिबाट सम्बोधन
(९६) उपप्रधानमन्त्री, प्रधानमन्त्री, राज्य मंत्री र सहायक मन्त्रीले दुबै बैठकमा भाग लिन पाउने
(९७) समितिको गठन
(९८) सदस्यको स्थान रिक्त रहेको अवस्थामा सदनको कार्य सञ्चालन
(९९) मतदान
(१००) बिस्वासको मत र अबिस्वाशको प्रस्ताब सम्बन्धी व्यवस्था
(१०१) महाअभियोग
(१०२) अनधिकार उपस्थित भएमा वा मतदान गरेमा सजाय
(१०३) बिशेषाधिकार
(१०४) कार्य सञ्चालन बिधि
(१०५) बहसमा बन्देज
(१०६) संघीय संसधको महासचिब र सचिब
(१०७) संघीय संसदको सचिबालय
(१०८) पारिश्रमिक

भाग–९ संघीय व्यवस्थापन कार्यविधि

(१०९) संघीय संसदको व्यवस्थापिकीय अधिकार
(११०) बिधेयक प्रस्तुत करने बिधि
(१११) बिधेयक पारित करने बिधि
(११२) बिधेयक फिरता लिने
(११३) बिधेयकमा प्रमाणीकरण
(११४) अध्यादेश

भाग–१० संघीय आर्थिक कार्यप्रणाली

(११५) कर लगाउन वा ऋण लीन नपाउने
(११६) संघीय संचित कोष
(११७) संघीय संचित कोष वा संघीय सरकारी कोषबाट व्यय
(११८) संघीय संचित कोषमाथि व्ययभार
(११९) राजस्व र व्ययको अनुमान
(१२०) बिनियोजन ऐन
(१२१) पूरक अनुमान
(१२२) पेस्कि खर्च
(१२३) उधारो खर्च
(१२४) संघीय आकस्मिक कोष
(१२५) आर्थिक कार्य बिधि सम्बन्धी ऐन

भाग–११ न्यायपालिका

(१२६) न्याय सम्बन्धी अधिकार अदालत बाट प्रयोग हुने
(१२७) अदालतहरु
(१२८) सर्वोच्च अदालत
(१२९) नेपालको प्रधान न्यायाधीस तथा सर्वोच्च अदालत्को नियुक्त र योग्यता
(१३०) प्रधान न्यायाधीश तथा न्यायाधीश को सेवाका सर्त र सुविधा
(१३१) प्रधान न्यायाधीश वा सर्वोच्च अदालत को न्यायाधीश को पद रिक्त हुने
(१३२) प्रधान न्यायाधीश तथा सर्वोच्च अदालत को न्यायाधीश लाइनमा अन्य कुनै काम मा लगाउन नहुने
(१३३) सर्वोच्च अदालत को अधिकार क्षेत्र
(१३४) मुद्दा सार्न सक्ने
(१३५) बहस,पैरवी गर्न नपाउने
(१३६) प्रधान न्यायाधीश को जिम्मेवारी
(१३७) संबैधानिक इजलास को गठन
(१३८) बार्षिक प्रतिबेदन
(१३९) उच्च अदालत
(१४०) उच्च अदालत का मुख्य न्यायाधीश तथा न्यायाधीश को नियुक्त्ति र योग्यता
(१४१) मुख्य न्यायाधीश तथा न्यायाधीश को सेवाका सर्त तथा सुबिधा
(१४२) मुख्य न्यायाधीश वा न्यायाधीश को पद रिक्त हुने
(१४३) मुख्य न्यायाधीश तथा न्यायाधीस लाई अन्य कुनै काममा लगाउन नहुने र सरुवा सम्बन्धी व्यवस्था
(१४४) उच्च अदालत को अधिकार क्षेत्र
(१४५) मुद्दा सार्न सक्ने
(१४६) बहस र पैरवी गर्न पाउने
(१४७) न्यायाधीश को जिम्मेवारी
(१४८) जिल्ला अदालत
(१४९) जिल्ला अदालत को न्यायाधीश को नियुक्ती, योग्यता तथा पारिश्रमिक र सेवाका अन्य सर्त

भाग–१२ महान्यायाधिवक्ता

महान्यायाधिवक्ता
महान्यायाधिवक्ता को काम कर्तव्य र अधिकार
बार्षिक प्रतिवेदन
मुख्य न्यायाधिवक्ता
सेवाका सर्त र सुबिधा सम्बन्धी व्यवस्था

भाग–१३ प्रादेशिक कार्यपालिका

प्रादेशिक कार्यकाराणी अधिकार
प्रदेश सम्बन्धी व्यवस्था
प्रदेश प्रमुखको योग्यता
प्रदेश प्रमुख्को पद रिक्त हुने अवस्था
प्रदेश प्रमुखको काम,कर्तब्य र अधिकार
प्रदेश प्रमुख्को शपथ
प्रदेश मन्त्रीपरिषदको गठन
मुख्य मन्त्री तथा मन्त्रीको पद रिक्त हुने अवस्था
प्रदेश सभाको सदस्य नभएको व्यक्ति मन्त्री हुन सक्ने
मुख्यमन्त्री र मन्त्रीको पारिश्रमिक र अन्य सुबिधा
शपथ
प्रदेश प्रमुख लाई जानकारी दिने
प्रदेश सरकार को कार्य सञ्चालन

भाग- १४ प्रदेश व्यवस्थापिका

प्रदेश व्यवस्थापिका
प्रदेश सभा को गठन
प्रदेश सभाको कार्यकाल
प्रदेश सभाको सदस्य का लागि योग्यता
प्रदेश सभाका सदस्य को शपथ
प्रदेश सभाका सदस्य को स्थान रिक्त हुने
प्रदेश सभाको सदयका अयोग्यता सम्बन्धी निर्णय
प्रदेश सभाको सभामुख र उपसभामुख
प्रदेश सभाको अधिबेशन आव्हान र अन्त्य
प्रदेश प्रमुखबाट सम्बोधन
प्रदेश सभाको गुण पुरक संख्या
प्रदेश सभाको मतदान
प्रदेश सभाको बिषेशाधिकार

भाग–१५ प्रादेशक व्वस्थापन कार्यविधि

भाग–१६ प्रादेशिक आर्थिक कार्यप्रणाली

भाग–१७ स्थानीय कार्यपालिका

भाग–१८ स्थानीय व्यवस्थापिका

भाग–१९ स्थानीय आर्थिक कार्यप्रणाली

भाग–२० संघ, प्रदेश र स्थानीय तह वीच अन्तरसम्बन्ध

भाग–२१ अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग

भ्रष्टाचार तथा पदीय दुरूपयोग के अनुसंधान करके कार्रबाही करने वाली संस्था

भाग–२२ महालेखा परीक्षक

भाग–२३ संघीय लोक सेवा आयोग

भाग–२४ निर्वाचन आयोग

भाग–२५ राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोग

भाग–२६ राष्ट्रिय प्राकृतिक स्रोत तथा वित्तीय आयोग

भाग–२७ अन्य आयोग

भाग–२८ राष्ट्रिय सुरक्षा सम्बन्धी व्यवस्था

भाग–२९ राजनीतिक दल सम्बन्धी व्यवस्था

भाग–३० संकटकालीन अधिकार

भाग–३१ संविधान संशोधन

भाग–३२ विविध

भाग–३३ संक्रमणकालीन व्यवस्था

भाग–३४ परिभाषा और व्याख्या

भाग–३५ संक्षिप्त नाम, प्रारम्भ और खारेजी

सन्दर्भ

↑ http://parliament.gov.np/document.ph?id=24^{[मृत कड़ियाँ]} http://parliament.gov.np/document.php?id=24 Archived 2016-03-07 at the वेबैक मशीन प्रारम्भिक

[1] ttp://parliament.gov.np/document.ph?id=24^{[मृत कड़ियाँ]} http://parliament.gov.np/document.php?id=24 Archived 2016-03-07 at the वेबैक मशीन प्रारम्भिक

[1]