महाभारत के विभिन्न संस्करण

महाभारत सर्वप्रथम महामुनि व्यास की रचना के रूप में प्रसिद्ध है। महामुनि व्यास से लेकर अब तक अनेक लेखकों द्वारा अनेक रूपों में महाभारत की रचना होती रही है। यह विभिन्न भाषाओं तथा साहित्य के विभिन्न रूपों काव्य, महाकाव्य, नाटक, चम्पू आदि के रूप में रचित होते रहा है।

जैन संस्करण[1] संपादित करें

  • बृहद पांडवपुराण - शुभचन्द्र
  • पांडवपुराण - वादिचन्द्र
  • पांडवचरित - देवप्रभा सूरि
  • हरिवंश पुराण (जैन) - जिनसेन
  • त्रिषष्टिशलाकापुरुष जैन महाभारत - हेमचन्द्राचार्य
  • बालभारतकाव्य - अमरचंद

संस्कृत नाटक[2] संपादित करें

  • अभिज्ञानशाकुन्तल - कालिदास
  • विक्रमोर्वशीय - कालिदास
  • कर्णभार - भास
  • ऊरुभंग - भास
  • दूतवाक्य - भास
  • दूतघटोत्कच - भास
  • पांचरात्र - भास
  • मघ्यमव्यायोग - भास
  • बालचरित्र - भास
  • वेणीसंहार - नारायण भट्ट
  • बालभारत - राजशेखर
  • तपतीसंवरण - कुलशेखर वर्मा
  • कल्याणसौगंधिक - नीलकंठ
  • नैषधानन्द - क्षेमीश्वर
  • हरकेलि - विग्रहराज
  • नलविलास - रामचन्द्र सूरि
  • निर्भयभीम - रामचन्द्र सूरि
  • यादवाभ्युदय - रामचन्द्र सूरि
  • वनमाला - रामचन्द्र सूरि
  • पार्थपराक्रम - प्रह्लादनदेव
  • धनंजयविजय - कांचनाचार्य
  • ययातिचरित - रूद्रदेव
  • किरातर्जनीय - वत्सराज
  • त्रिपुरदाह - वत्सराज
  • समुद्रमंथन - वत्सराज
  • करूणावज्रायुघ - बालचंद्र सूरि
  • द्रौपदीस्वयंवर - विजयपाल
  • सौगन्धिकाहरण - विश्वनाथ
  • भीमविक्रम - मोक्षादित्य
  • सुभद्रार्जुन - केशवशास्त्री
  • सुभद्राधनंजय - गुरुराम
  • सुभद्राहरण - माधवभट्ट
  • सुभद्राधनंजय - कुलशेखर वर्मा
  • सुभद्रानाटिका - हस्तिमल्ल
  • सुभद्रापरिणय - नल्लाकवि
  • सुभद्रापरिणय - रधुनाथाचार्य
  • सुभद्रापरिणय - वेकंटाघ्वरी
  • सुभद्रापरिणय - रामदेव व्यास
  • पाण्डवाभ्युदय - रामदेव व्यास
  • कीचकभीम
  • चित्रभारत - क्षेमेन्द्र
  • पाण्डवाभ्युदय
  • पार्थविजय - त्रिलोचन
  • मुकुटताडितक - बाण
  • विधिविलसित
  • विलक्षदुर्योधन
  • शर्मिष्ठापरिणय
  • नलविजय
  • पयोधिमंथन
  • भीमविजय
  • शर्मिष्ठाययाति
  • ययातिदेवयानीचरित
  • पांडवविजय अथवा सभापर्वनाटक - जयरणमल्ल देव
  • विख्यातविजय - लक्ष्मणमाणिक्य देव
  • नलचरित - बालकवि

संस्कृत काव्य[3] संपादित करें

  • नलानय - माणिक्य विजयसूरि
  • सुभद्राहरण - नारायण
  • किरातार्जुनीयम् - भारवि
  • शिशुपालवघ - माघ
  • युधिष्ठिरविजय - वासुदेव
  • भारतमंजरी - क्षेमेन्द्र
  • नैषधीयमहाकाव्य - हर्ष
  • सह्रदयानंद - कृष्णानंद
  • उत्तरनैषधीय - वंदारुभट्ट
  • कल्याणनैषध
  • राघवपांडवीय
  • यादवराघवपांडवीय - अनंताचार्य
  • नलहरिश्चंद्र
  • राघवनैषधीय - हरदत्त
  • नरनारायणानंद - वस्तुपाल
  • बालभारत - अगस्त्य
  • नलकीर्तिकौमुदी - अगस्त्य
  • नलाभ्युदय - वामनभट्ट बाण
  • पाण्डवाभ्युदय काव्य - शिवसूर्य
  • भारतचम्पू - राजचूडामणि दीक्षित
  • सुभद्रार्जुनकाव्य - नीलकंठ
  • द्रौपदीपरिणय - चक्रकवि
  • एकदिनप्रबंध - सूर्यनारायण
  • पाण्डवचरित - अज्ञात
  • राजसूय - नारायणीयम्
  • पांचालीस्वयंवर - नारायणीयम्
  • द्रौपदीपरिणय - नारायणीयम्
  • किरात - नारायणीयम्
  • भारतयुद्ध - नारायणीयम्
  • स्वर्गारोहण - नारायणीयम्
  • यमकभारत - माधव आचार्य
  • तरुणभारतकाव्य
  • अभिनवभारत - नरस्पामंत्री
  • पांडवविजय - हेमचन्द्रराय कविभूषण
  • विक्रमभारत - श्रीस्वर विघालंकार
  • भारतोदय - चित्रभानु
  • कीचकवघम् - नीतिवर्मन
  • नलोदयकाव्य
  • द्रौपदीकल्याण - निथ्थल वेंकटेश्वर
  • नलचम्पू - त्रिविक्रम
  • भारतचम्पू तिलक - लक्ष्मण
  • बकवघ
  • कुमाराभ्युदय
  • पंचेन्द्रोपख्यान
  • कुमारविजय - भास्कर
  • नयनीदर्शन

व्याख्या और टीका[4] संपादित करें

  • नीलकंठ चतुर्धर
  • अर्जुनमिश्र
  • सर्वज्ञ नारायण
  • यज्ञनारायण
  • वदिराज - लक्षलांकार
  • श्रीआनंद
  • विमलबोध
  • आनंदपूर्ण
  • विघासागर
  • नन्दीकेश्वर
  • देवबोघ
  • नंदनाचार्य
  • परमानंद भट्टाचार्य
  • रत्नगर्भ
  • लक्ष्मणभट्ट
  • श्री निवासाचार्य
  • माध्वाचार्य - महाभारत तात्पर्यनिर्णय

असमी महाभारत[5] संपादित करें

आसाम के अनेक कवियों ने राज्याश्रय मे महाभारत का आसामी अनुवाद किया था। इन्होंने महाभारत मे अनेक परिवर्तन भी किये थे।

  • राम सरस्वती - असमी महाभारत
  • गोपीनाथ पाठक - द्रोणपर्व, सभापर्व, स्वर्गारोहणपर्व का आसामी पुनःकथन
  • दामोदरदास - शल्यपर्व
  • विघा पंचानन - भीष्मपर्व, कर्णपर्व
  • राम मिश्रा - भीष्मपर्व
  • दामोदर द्विज - शल्यपर्व
  • श्रीनाथ द्विज - आदिपर्व, द्रौपदीस्वयंवर, द्रोणपर्व
  • कविशेखर - द्रोणपर्व
  • कविराज द्विज - द्रोणपर्व, भीष्मपर्व
  • लक्ष्मीनाथ द्विज - शांतिपर्व
  • पृथुराम द्विज - मौसुलपर्व, महाप्रस्थानपर्व, स्वर्गारोहणपर्व
  • सागर खरी - कूर्मावलीवघ
  • कविराज मिश्रा - गदापर्व
  • दुर्गाप्रसाद - सौप्तिकपर्व
  • गंगादास - अश्वमेधपर्व
  • शूद्ध राय - जैमिनी अश्वमेध

बाङ्ला महाभारत[6] संपादित करें

  • काशीराम दास - आदि, सभा, वन और विराटपर्व का पुनःकथन
  • रामचन्द्र खान - जैमिनी अश्वमेध का पुनःकथन
  • रधुनाथ - अश्वमेध का पुनःकथन
  • बाङ्ला महाभारत - कवि संजय

मलयामल महाभारत[7] संपादित करें

  • भारतम पाटु - अयन्नापिल
  • महाभारथम कीलीपाटु - इथुताचन
  • नल्यानीचरित - कुंचान नामबाइर
  • भारतगाथा - पोनाथील शंकर
  • भारतमाला - शंकर

ओडिया महाभारत संपादित करें

  • सारलादास - महाभारत का पुनःकथन
  • मोहन सेनापति - महाभारत का पुनःकथन

गुजराती महाभारत संपादित करें

  • भील भारत - गुजरात के डूंगरी के भीलो की महाभारत
  • द्रुपदी चउपइ - रंगविमल
  • द्रुपदी चतुष्पदी - कनककुशल
  • नलाख्यान - भालण
  • दुर्वासा आख्यान - भालण
  • नलाख्यान - नाकर
  • नलाख्यान - प्रेमानंद
  • महाभारत - प्रेमानंद
  • चंद्रहास आख्यान - प्रेमानंद
  • ऋषिश्रृंग आख्यान - प्रेमानंद
  • द्रौपदीस्वयंवर - प्रेमानंद
  • मांधाता आख्यान - प्रेमानंद
  • भगवद्गीता - प्रेमानंद
  • द्रौपदीहरण - प्रेमानंद
  • सुभद्राहरण - प्रेमानंद
  • अष्टावक्र आख्यान - प्रेमानंद
  • पांचालीप्रसन्नाख्यान नाटक - प्रेमानंद
  • तपत्याख्यान नाटक - प्रेमानंद
  • दुःशासनरुघिराख्यान - वल्लभ[8]
  • यक्षप्रश्नोत्तर - वल्लभ
  • कुंतीप्रसन्नाख्यान - वल्लभ
  • कृष्णविष्टी - वल्लभ
  • युधिष्ठिरवृकोदर आख्यान - वल्लभ
  • शिशुपालवघ - रत्नेश्वर
  • द्रौपदीवस्त्राहरण - शामलभट्ट
  • अभिनव ऊझंणु - देहल कवि
  • सुभद्राहरण - घरता कवि
  • द्रौपदीस्वयंवर - शिवदास
  • पांडवविष्टि - सुरजी
  • अभिमन्यु आख्यान - तापीदास
  • नलदमयंतीरास - महीराज
  • नलदमयंतीरास - नयसुंदर
  • नलदमयंतीरास - मेधराज
  • नलकथा - समयसुंदर
  • बभ्रुवाहन आख्यान - हरीदास
  • नलकथा - तुलसीपुत्र वैकुंठ
  • अभिमन्यु आख्यान - नाकर
  • कर्ण आख्यान - नाकर
  • कृष्णविष्टी - नाकर
  • चंद्रहासाख्यान - नाकर
  • सुधन्वाख्यान - नाकर
  • मोरध्वज आख्यान - नाकर
  • वीरवर्मा आख्यान - नाकर
  • विदुरनी विनंती - नाकर
  • आदिपर्व - नाकर, काशीसुत, विष्णुदास, शिवदास
  • वनपर्व - नाकर, विष्णुदास, अविचलदास
  • विराटपर्व - नाकर, विष्णुदास, काशीसुत, शालीसूरि
  • उघोगपर्व - विष्णुदास, भाऊ, भाईयासुत
  • भीष्मपर्व - विष्णुदास, जसो, वैकुंठ
  • द्रौणपर्व - विष्णुदास, भाऊ
  • कर्णपर्व - विष्णुदास, वैकुंठ, भाऊ, नाकर
  • शल्यपर्व - विष्णुदास, वैकुंठ, नाकर
  • सौप्तिकपर्व - विष्णुदास, नाकर
  • स्त्रीपर्व - विष्णुदास, नाकर
  • मौसुलपर्व - विष्णुदास, शिवदास
  • महाप्रस्थानपर्व - विष्णुदास
  • स्वर्गारोहणपर्व - विष्णुदास, सूरभट्ट

तमिल संस्करण संपादित करें

तेलुगू संस्करण संपादित करें

कन्नड संस्करण संपादित करें

भारत के बाहर संपादित करें

  • इंडोनेशियन महाभारत
  • काकावीन भारतयुद्ध
  • कावी महाभारत

सन्दर्भ संपादित करें

  1. "संग्रहीत प्रति". मूल से 1 दिसंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  2. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.408071
  3. "संग्रहीत प्रति". मूल से 1 दिसंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  4. "संग्रहीत प्रति". मूल से 7 दिसंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  5. "संग्रहीत प्रति". मूल से 17 दिसंबर 2018 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  6. "संग्रहीत प्रति". मूल से 1 दिसंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  7. "संग्रहीत प्रति". मूल से 30 नवंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.
  8. "संग्रहीत प्रति". मूल से 1 दिसंबर 2017 को पुरालेखित. अभिगमन तिथि 27 नवंबर 2017.

इन्हें भी देखें संपादित करें