"रामभद्राचार्य": अवतरणों में अंतर
Content deleted Content added
छो r2.7.3) (रोबॉट: pa:ਜਗਦਗੁਰੂ ਰਾਮਭਦਰਾਚਾਰਯ की जगह pa:ਰਾਮਭਦਰਾਚਾਰਿਆ जोड़ रहा है |
छो Bot: अंगराग परिवर्तन |
||
पंक्ति 19:
}}
'''जगद्गुरु रामभद्राचार्य''' ({{lang-sa|जगद्गुरुरामभद्राचार्यः}}) (१९५०–), पूर्वाश्रम नाम '''गिरिधर मिश्र''' ({{lang-sa|गिरिधरमिश्रः}}), [[चित्रकूट]] ([[उत्तर प्रदेश]], [[भारत]]) में रहने वाले एक प्रख्यात विद्वान्, शिक्षाविद्, [[:en:Polyglot|बहुभाषाविद्]], रचनाकार, प्रवचनकार, दार्शनिक और हिन्दू धर्मगुरु हैं।<ref name="speakerloksabha">{{cite web | last=लोक सभा | first=अध्यक्ष कार्यालय | title = Speeches | language=अंग्रेज़ी | url = http://speakerloksabha.nic.in/Speech/SpeechDetails.asp?SpeechId=195 | accessdate = मार्च ८, २०११ | quote=Swami Rambhadracharya, ..., is a celebrated Sanskrit scholar and educationist of great merit and achievement. ... His academic accomplishments are many and several prestigious Universities have conferred their honorary degrees on him. A polyglot, he has composed poems in many Indian languages. He has also authored about 75 books on diverse themes having a bearing on our culture, heritage, traditions and philosophy which have received appreciation. A builder of several institutions, he started the Vikalanga Vishwavidyalaya at Chitrakoot, of which he is the lifelong Chancellor. (स्वामी रामभद्राचार्य, ...., बहुमुखी प्रतिभा और उपलब्धियों के धनी एक प्रतिष्ठित संस्कृत विद्वान् और शिक्षाविद् हैं। ... आपकी अनेक शैक्षणिक उपलब्धियाँ हैं और कईं माननीय विश्वविद्यालयों ने आपको मानद उपाधियाँ प्रदान की हैं। आप एक बहुभाषाविद् हैं और आपने अनेक भारतीय भाषाओं में काव्य रचे हैं। आपने विविध विषयवस्तु वाली ७५ पुस्तकें रची हैं, जिन्होंने हमारी संस्कृति, धरोहर और परम्पराओं पर छाप छोड़ी है और जिन्हें सम्मान प्राप्त हुआ है। आपने कईं संस्थानों के साथ चित्रकूट में विकलांग विश्वविद्यालय की स्थापना की है, जिसके आप आजीवन कुलाधिपति हैं।)}}</ref> वे [[रामानन्द]] सम्प्रदाय के वर्तमान चार जगद्गुरु रामानन्दाचार्यों में से एक हैं, और इस पद पर १९८८ ई से प्रतिष्ठित हैं।<ref name="kbs-bio">{{cite journal | first=आर | last=चन्द्रा | title=जीवन यात्रा | volume=८ | issue=११ | journal=क्रान्ति भारत समाचार | location=लखनऊ, उत्तर प्रदेश, भारत | date=सितम्बर २००८ | pages=२२-२३}}</ref><ref name="agarwal-bio">अग्रवाल २०१०, पृष्ठ ११०८-१११०।</ref><ref name="dinkarjagadguru">दिनकर २००८, पृष्ठ ३२।</ref> वे चित्रकूट में स्थित संत [[तुलसीदास]] के नाम पर स्थापित तुलसी पीठ नामक धार्मिक और सामाजिक सेवा संस्थान के संस्थापक और अध्यक्ष हैं।<ref>नागर २००२, पृष्ठ ९१।</ref> वे चित्रकूट स्थित जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलांग विश्वविद्यालय के संस्थापक और आजीवन कुलाधिपति हैं।<ref>{{cite web | title = The Chancellor | language=अंग्रेज़ी | url = http://www.jrhu.com/index_files/Page350.htm | accessdate = जुलाई २१, २०१० | publisher=जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलांग विश्वविद्यालय}}</ref><ref>{{cite book | language=अंग्रेज़ी | title = Analysis and Design of Algorithm | last=द्विवेदी | first=ज्ञानेन्द्र कुमार | publisher=लक्ष्मी प्रकाशन | date=दिसम्बर १, २००८ | location=नई दिल्ली, भारत | id=ISBN 978-81-318-0116-1 | pages=पृष्ठ x}}</ref> यह विश्वविद्यालय केवल चतुर्विध विकलांग विद्यार्थियों को स्नातक तथा स्नातकोत्तर पाठ्यक्रम और डिग्री प्रदान करता है। जगद्गुरु रामभद्राचार्य दो मास की आयु में नेत्र की ज्योति से रहित हो गए थे और तभी से प्रज्ञाचक्षु हैं।<ref name="kbs-bio"/><ref name="agarwal-bio"/><ref name="kkbvp">{{cite web | publisher=के के बिड़ला प्रतिष्ठान | title = वाचस्पति पुरस्कार २००७ | url = http://www.kkbirlafoundation.com/downloads/pdf/vach-2007.pdf | accessdate = मार्च ८, २०११}}</ref><ref name="outlook">{{cite web | first=सुतपा | last=मुखर्जी | title=A Blind Sage's Vision: A Varsity For The Disabled At Chitrakoot | publisher=आउटलुक | place=नयी दिल्ली, भारत | date=मई १०, १९९९ | volume= | issue= | pages= | url=http://www.outlookindia.com/article.aspx?207437 | language=अंग्रेज़ी | accessdate=जून २१, २०११}}</ref> अध्ययन या रचना के लिए उन्होंने कभी भी [[:en:Braille|ब्रेल लिपि]] का प्रयोग नहीं किया है। वे [[:en:Polyglot|बहुभाषाविद्]] हैं और २२ भाषाएँ बोलते हैं।<ref name="kkbvp"/><ref>दिनकर २००८, पृष्ठ ३९।</ref><ref>{{cite web | title = श्री जगद्गुरु रामभद्राचार्य | publisher=औपचारिक वेबसाइट | url = http://jagadgururambhadracharya.org | accessdate = May 10, 2011 | language=अंग्रेज़ी | quote=आश्चर्यजनक तथ्य: अंग्रेज़ी, फ्रांसीसी और अनेक भारतीय भाषाओं सहित २२ भाषाओं का ज्ञान}}</ref> वे [[संस्कृत]], [[हिन्दी]], [[अवधी]], [[मैथिली]] सहित कई भाषाओं में आशुकवि और रचनाकार हैं। उन्होंने ८० से अधिक पुस्तकों और ग्रंथों की रचना की है, जिनमें चार महाकाव्य (दो संस्कृत और दो हिन्दी में), रामचरितमानस पर हिन्दी टीका, [[अष्टाध्यायी]] पर काव्यात्मक संस्कृत टीका, और [[प्रस्थानत्रयी]] ([[ब्रह्मसूत्र]], [[भगवद्गीता]] और प्रधान [[उपनिषद्|उपनिषदों]]) पर संस्कृत भाष्य सम्मिलित हैं।<ref name="dinkarbiblio">दिनकर २००८, पृष्ठ ४०–४३।</ref> उन्हें तुलसीदास पर भारत के सर्वश्रेष्ठ विशेषज्ञों में गिना जाता है,<ref name="outlook"/><ref>प्रसाद १९९९, पृष्ठ xiv: "Acharya Giridhar Mishra is responsible for many of my interpretations of the epic. The meticulousness of his profound scholarship and his extraordinary dedication to all aspects of Rama's story have led to his recognition as
== जन्म एवं प्रारम्भिक जीवन ==
पंक्ति 51:
=== उपनयन और कथावाचन ===
गिरिधर मिश्र का [[उपनयन]] संस्कार निर्जला एकादशी के दिन जून २४, १९६१ ई को हुआ। [[अयोध्या]] के पण्डित ईश्वरदास महाराज ने उन्हें [[गायत्री मन्त्र]]
== औपचारिक शिक्षा ==
पंक्ति 77:
=== विद्यावारिधि (पी एच डी) एवं वाचस्पति (डी लिट्) ===
आचार्य की उपाधि पाने के पश्चात् गिरिधर मिश्र विद्यावारिधि ([[:en:PhD|पी एच डी]])
१९९७ में सम्पूर्णानन्द संस्कृत विश्वविद्यालय ने उन्हें उनके शोधकार्य '''अष्टाध्याय्याः प्रतिसूत्रं शाब्दबोधसमीक्षणम्''' पर वाचस्पति ([[:en:DLitt|डी लिट्]])
== विरक्त दीक्षा और तदनन्तर जीवन ==
पंक्ति 115:
=== अयोध्या मसले में साक्ष्य ===
जुलाई २००३ में जगद्गुरु रामभद्राचार्य [[इलाहाबाद उच्च न्यायालय]] के सम्मुख [[अयोध्या विवाद]] के अपर मूल अभियोग संख्या ५ के अंतर्गत धार्मिक मामलों के विशेषज्ञ के रूप में साक्षी बनकर प्रस्तुत हुए (साक्षी संख्या ओ पी डब्लु १६)।<ref>{{cite web | language=अंग्रेज़ी | last=शर्मा | first=अमित | publisher=इण्डियन एक्सप्रेस | title = No winners in VHP’s Ayodhya blame game | url = http://www.indianexpress.com/oldStory/23063/ | date = मई १, २००३ | accessdate=जून २५, २०११}}</ref><ref>{{cite web | language=अंग्रेज़ी | title = Babar destroyed Ram temple at Ayodhya | publisher=मिड डे | url = http://www.mid-day.com/news/2003/jul/58790.htm | date = जुलाई १७, २००३ | accessdate=जून २५, २०११}}</ref><ref>{{cite web | language=अंग्रेज़ी | publisher=मिड डे| title = Ram Koop was constructed by Lord Ram | url = http://www.mid-day.com/news/2003/jul/59146.htm | date = जुलाई २१, २००३ | accessdate=जून २५, २०११}}</ref> उनके शपथ पत्र और जिरह के कुछ अंश अंतिम निर्णय में उद्धृत हैं।<ref name="rjbm-sa-verdict">अग्रवाल २०१०, पृष्ठ. ३०४, ३०९, ७८०-७८८,
== जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलांग विश्वविद्यालय ==
पंक्ति 125:
== रामचरितमानस की प्रामाणिक प्रति ==
[[चित्र:JagadguruRamabhadracharya008.jpg|thumb|right|जगद्गुरु रामभद्राचार्य अपने द्वारा सम्पादित रामचरितमानस की प्रामाणिक प्रति (भावार्थबोधिनी टीका सहित) भारत की राष्ट्रपत्नी [[प्रतिभा पाटिल]] को अर्पित करते हुए]]
गोस्वामी तुलसीदास ने अयुताधिक पदों से युक्त रामचरितमानस की रचना १६वी शताब्दी ई में करी थी। ४०० वर्षों में उनकी यह कृति उत्तर भारत में बहुत लोकप्रिय बन गयी, और इसे पाश्चात्य [[भारतविद्या|भारतविद्]] बहुशः '''उत्तर भारत की बाईबिल''' कहते हैं।<ref>{{cite book | language=अंग्रेज़ी | last = लौख्टैफेल्ड | first = जेम्स जी | id=ISBN 978-0-8239-3180-4 | title = The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z | language=अंग्रेज़ी | year = २००१ | publisher=रोज़ेन प्रकाशन ग्रुप | pages=पृष्ठ ५५९}}</ref><ref>{{cite book | location=व्हाईटफ़िश, मोंटाना, संयुक्त राज्य अमरीका | last = मैक्फ़ी | first = जे एम | id=ISBN 978-1-4179-1498-2 | title = The Ramayan of Tulsidas or the Bible of Northern India | date = मई २३, २००४ | publisher=केसिंजर पब्लिशिंग एल एल सी | pages=पृष्ठ vii | chapter=Preface | quote=The choice of the subtitle is no exaggeration. The book is indeed the Bible of Northern India | url=http://books.google.com/books?id=AbG4yfdE1b4C&printsec=frontcover&dq=isbn:9781417914982&hl=en&ei=4dADTtKeHqTV0QG9poS4Cw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCoQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false | language=अंग्रेज़ी | <!-- accessdate=June 24, 2011 -->}}</ref> इस काव्य की अनेकों प्रतियाँ मुद्रित हुई हैं, जिनमें श्री वेंकटेश्वर प्रेस (खेमराज श्रीकृष्णदास) और रामेश्वर भट्ट आदि पुरानी प्रतियाँ, और [[गीता प्रेस]], [[मोतीलाल बनारसीदास]], कौदोराम, कपूरथला और पटना से मुद्रित नयी प्रतियाँ सम्मिलित हैं।<ref name="toi-fia">{{cite web | language=अंग्रेज़ी | title = Fury in Ayodhya over Ramcharitmanas | url = http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2009-11-01/india/28068936_1_seers-editions-disciples | date =नवम्बर १, २००९ | publisher=दि टाईम्स ऑफ इण्डिया | first=मंजरी; अरोड़ा, वी एन | last=मिश्र | first1=वी एन | last1=अरोड़ा | accessdate=जून २५, २०११}}</ref> मानस पर अनेक टीकाएँ लिखी जा चुकी हैं, जिनमें मानसपीयूष, मानसगूढार्थचन्द्रिका, मानसमयंक, विनायकी, विजया, बालबोधिनी इत्यादि सम्मिलित हैं।<ref name="rcmtp-prologue">रामभद्राचार्य २००६, पृष्ठ १-२७।</ref> बहुत स्थानों पर इन प्रतियों और टीकाओं में छन्दों की संख्या,
२०वी शताब्दी में वाल्मीकि रामायण और महाभारत का विभिन्न प्रतियाँ के आधार पर सम्पादन और प्रामाणिक प्रति ({{lang-en|critical edition}}) का मुद्रण क्रमशः बड़ौदा स्थित [[:en:Maharaja Sayajirao University of Baroda#Oriental_Institute|महाराजा सयाजीराव विश्वविद्यालय]] और पुणे स्थित [[:en:Bhandarkar Oriental Research Institute|भण्डारकर प्राच्य शोध संस्थान]] द्वारा किया गया था,<ref>{{cite web | language=अंग्रेज़ी | title = The Mahabharata | url = http://www.bori.ac.in/mahabharata.htm | publisher=भण्डारकर प्राच्य शोध संस्थान | accessdate = अप्रैल २५, २०११}}</ref><ref>{{cite book | pages=पृष्ठ xxv | chapter=Introduction | title = Critical Inventory of Ramayana Studies in the World: Indian Languages and English | first=के | last=कृष्णमूर्ति | year=१९९२ | publisher=साउथ एशिया बुक्स | id=ISBN 978-81-7201-100-0}}</ref> स्वामी रामभद्राचार्य बाल्यकाल से २००६ ई तक रामचरितमानस की ४००० आवृत्तियाँ कर चुके थे।<ref name="rcmtp-prologue"/> उन्होंने ५० प्रतियों के पाठों पर आठ वर्ष अनुसन्धान करके एक प्रामाणिक प्रति का सम्पादन किया।<ref name="toi-fia"/> इस प्रति को तुलसी पीठ संस्करण के नाम से मुद्रित किया गया।
आधुनिक प्रतियों की तुलना में तुलसी पीठ प्रति में मूलपाठ में कई स्थानों पर अंतर है - मूल पाठ के लिए स्वामी रामभद्राचार्य ने पुरानी प्रतियों को अधिक विश्वसनीय माना है।<ref name="toi-fia"/> इसके अतिरिक्त वर्तनी, व्याकरण और छन्द सम्बन्धी प्रचलन में आधुनिक प्रतियों से तुलसी पीठ प्रति निम्नलिखित प्रकार से भिन्न है।<ref name="rcmtp-prologue"/><ref>{{cite web | last=शुक्ल | first=राम सागर | publisher=वेबदुनिया | title = रामचरित मानस की भाषा और वर्तनी | url = http://hindi.webdunia.com/samayik/article/article/0911/11/1091111004_1.htm | date = नवम्बर ९, २००९ | accessdate=जून २५, २०११}}</ref>
# गीता प्रेस सहित कईं आधुनिक प्रतियाँ २ पंक्तियों में लिखित १६-१६ मात्राओं के चार चरणों की इकाई को एक चौपाई मानती हैं, जबकि कुछ विद्वान एक पंक्ति में लिखित ३२ मात्राओं की इकाई को एक चौपाई मानते हैं।<ref>{{cite book | title = तुलसी जन्म भूमि: शोध समीक्षा | first=राम गणेश | last=पाण्डेय | publisher=भारती भवन प्रकाशन | year=२००८ | edition=संशोधित एवं परिवर्धित संस्करण | location=चित्रकूट, उत्तर प्रदेश, भारत | origyear=प्रथम संस्करण २००३ | quote=हनुमान चालीसा ... इसकी भाषा अवधी है। दोहा-चौपाई छन्द हैं। इसमें ४० चौपाइयाँ और २ दोहे हैं। | pages=पृष्ठ ५४}}</ref> रामभद्राचार्य ने ३२ मात्राओं की एक चौपाई मानी है, जिसके समर्थन में उन्होंने [[हनुमान चालीसा]] और [[आचार्य रामचन्द्र शुक्ल]] द्वारा [[पद्मावत]] की समीक्षा के उदाहरण दिए हैं। उनके अनुसार इस व्याख्या में भी चौपाई के चार चरण निकलते हैं क्यूंकि हर १६ मात्राओं की अर्धाली में ८ मात्राओं के बाद यति है। परिणामतः तुलसी पीठ प्रति में चौपाइयों की गणना फ़िलिप लुट्गेनडॅार्फ़ की गणना जैसी है।<ref>{{cite book | year=१९९१ | title = The Life of a Text: Performing the 'Ramcaritmanas' of Tulsidas | last=लुट्गेनडॅार्फ़ | first=फ़िलिप | publisher=कैलिफोर्निया विश्वविद्यालय प्रेस | place=बर्कली, कैलिफोर्निया, संयुक्त राज्य अमरीका | id=ISBN 978-0-520-06690-8 | chapter=The Text and the Research Context | pages=१४}}</ref>
# कुछ अपवादों (पादपूर्ति इत्यादि) को छोड़कर तुलसी पीठ की प्रति में आधुनिक प्रतियों में प्रचलित कर्तृवाचक और कर्मवाचक पदों के अन्त में उकार के स्थान पर अकार का प्रयोग है।
# तुलसी पीठ की प्रति में विभक्ति दर्शाने के लिए अनुनासिक का प्रयोग नहीं है जबकि आधुनिक प्रतियों में ऐसा प्रयोग बहुत स्थानों पर है। रामभद्राचार्य के अनुसार पुरानी प्रतियों में अनुनासिक का प्रचलन नहीं है।
# आधुनिक प्रतियों में कर्मवाचक बहुवचन और मध्यम पुरुष सर्वनाम प्रयोग में संयुक्ताक्षर न्ह और म्ह के स्थान पर तुलसी पीठ की प्रति में क्रमशः न और म का प्रयोग है।
पंक्ति 144:
; [[महाकाव्य]]
* [[:en:Sribhargavaraghaviyam|''श्रीभार्गवराघवीयम्'']] (२००२) – एक सौ एक श्लोकों वाले इक्कीस सर्गों में विभाजित और चालीस संस्कृत और प्राकृत के छन्दों में बद्ध २१२१ श्लोकों में विरचित संस्कृत महाकाव्य। स्वयं महाकवि द्वारा रचित हिन्दी टीका सहित। इसका वर्ण्य विषय दो राम अवतारों ([[परशुराम]] और राम) की लीला है। इस रचना के लिए कवि को २००५ में संस्कृत के [[साहित्य अकादमी पुरस्कार]] से सम्मानित किया गया था।<ref name="sa2005">{{cite web | title = साहित्य अकादमी सम्मान २००५ | year=२००५ | publisher=नेशनल पोर्टल ऑफ इण्डिया | url = http://india.gov.in/knowindia/sakademi_awards05.php | accessdate = अप्रैल २४, २०११}}</ref><ref>{{cite web | last=पी टी आई | first= | publisher=डी एन ए इंडिया | title = Kolatkar, Dalal among Sahitya Akademi winners | url = http://www.dnaindia.com/india/report_kolatkar-dalal-among-sahitya-akademi-winners_1003524 | date = दिसम्बर २२, २००५| accessdate=जून २४, २०११ | language=अंग्रेज़ी}}</ref> जगद्गुरु रामभद्राचार्य विकलांग विश्वविद्यालय, चित्रकूट द्वारा प्रकाशित।
* ''[[अष्टावक्र (महाकाव्य)|अष्टावक्र]]'' (२०१०) – एक सौ आठ पदों वाले आठ सर्गों में विभाजित ८६४ पदों में विरचित हिन्दी महाकाव्य। यह महाकाव्य [[अष्टावक्र]] ऋषि के जीवन का वर्णन है, जिन्हें विकलांगों के पुरोधा के रूप में दर्शाया गया है।
* ''[[अरुन्धती (महाकाव्य)|अरुन्धती]]'' (१९९४) – १५ सर्गों और १२७९ पदों में रचित हिन्दी महाकाव्य। इसमें ऋषि दम्पती वसिष्ठ और [[अरुन्धती]] के जीवन का वर्णन है। राघव साहित्य प्रकाशन निधि, राजकोट द्वारा प्रकाशित।
; खण्डकाव्य
पंक्ति 188:
; प्रस्थानत्रयी पर संस्कृत भाष्य
* ''श्रीब्रह्मसूत्रेषु श्रीराघवकृपाभाष्यम्'' – ब्रह्मसूत्र पर संस्कृत में रचित भाष्य। श्री तुलसी पीठ सेवा न्यास, चित्रकूट द्वारा प्रकाशित।
* ''श्रीमद्भगवद्गीतासु श्रीराघवकृपाभाष्यम्'' – भगवद्गीता पर संस्कृत में रचित भाष्य।
* ''कठोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम्'' – [[कठ उपनिषद्|कठोपनिषद्]] पर संस्कृत में रचित भाष्य। श्री तुलसी पीठ सेवा न्यास, चित्रकूट द्वारा प्रकाशित।
* ''केनोपनिषदि श्रीराघवकृपाभाष्यम्'' – [[केनोपनिषद|केनोपनिषद्]] पर संस्कृत में रचित भाष्य। श्री तुलसी पीठ सेवा न्यास, चित्रकूट द्वारा प्रकाशित।
|