"भाव प्रकाश": अवतरणों में अंतर
Content deleted Content added
अनुनाद सिंह (वार्ता | योगदान) |
अनुनाद सिंह (वार्ता | योगदान) No edit summary |
||
पंक्ति 1:
{{आधार}}
'''भावप्रकाश''' [[आयुर्वेद]] का एक मूल ग्रन्थ है। इसके रचयिता आचार्य [[भाव मिश्र]] थे। भावप्रकाश में आयुवैदिक औषधियों में प्रयुक्त वनस्पतियों एवं जड़ी-बूटियों का वर्णन है। भावप्रकाश, [[माधवनिदान]] तथा [[शार्ङ्गधरसंहिता]] को संयुक्त रूप से 'लघुत्रयी' कहा जाता है।
'''भावप्रकाशनिघण्टु''' भावप्रकाश का एक खण्द है जिसमें सभी प्रकार के औद्भिज, प्राणिज व पार्थिव पदार्थों के गुणकर्मों का विस्तृत विवेचन मूल संस्कृत श्लोकों, उनके हिन्दी अर्थ, समानार्थक अन्य भाषाओं के शब्दों व सम्पूर्ण व्याख्या सहित दिया गया है।<ref>कृष्णचन्द्र चुनेकर व गंगासहाय पाण्डेय '''भावप्रकाशनिघण्टु''' [[प्रकाशक]]: चौखम्भा भारती अकादमी, पोस्ट बॉक्स 1065, [[वाराणसी]] 221001 [[संस्करण]]: (दशम्): 1995 पृष्ठ: 11</ref>
==मूल ग्रन्थ==
भावप्रकाश का निर्माण संस्कृत के विद्वान [[कवि]] आचार्यश्री '''भावमिश्र''' द्वारा सन् 1500 से 1600 के मध्य किया गया था। [[अंग्रेजी]] में इस ग्रन्थ को इण्डियन मैटीरिया मेडिका ऑफ श्री भावमिश्र (Indian Materia Medica of Shri Bhavamishra) कहते हैं।
==विषय वस्तु ==
इस ग्रन्थ में पृथ्वी पर प्राप्त सभी प्रकार के वानस्पतिक (औद्भिज), प्राणिज व पार्थिव ([[अंग्रेजी|अं]]: Plants, Animals & Minerals) पदार्थों के गुणकर्मों का [[संस्कृत भाषा]] में श्लोकबद्ध वर्णन मिलता है। इसकी विशद व्याख्या अन्यान्य संस्कृत, हिन्दी और अंग्रेजी के विद्वानों ने समय-समय पर की होगी।
इस ग्रन्थ में वनौषधियों के निर्णय और स्वरूप ज्ञान के लिए शास्त्र निर्दिष्ट पद्धति से वनों और पर्वतों में जाकर अमूल्य ज्ञान का संग्रह है। इस ग्रन्थ के अंत में लिखा गया परिशिष्ट भाग आयुर्वेद और यूनानी चिकित्सा का समन्वित देशी चिकित्सा प्रणाली का मार्ग दर्शन करता है। परिशिष्ट तीन खण्डों में विभाजित है। प्रथम खंड में प्राकृतिक पदार्थो (अयुर्वेदिक जड़ी बूटियों ),द्वितीय खंड में यूनानी चिकित्सा तथा तृतीय खंड में देशी चिकित्सा का विवरण मिलता है। पुस्तक के सबसे अंत में अकारादि -क्रमानुसार निघन्टु भाग -स्थित द्रव्यों के व्यहारोपयोगी अंग तथा उनकी मात्राएँ दी गई हैं।
==संपादन एवं प्रकाशन ==
डॉ॰ कृष्णचन्द्र चुनेकर एवं डॉ॰ गंगासहाय पाण्डेय द्वारा सम्पादित यह ग्रन्थ वास्तव में एक आदर्श [[निघण्टु]] है।<ref > {{cite book |last1=क्रान्त |first1=मदनलाल वर्मा|authorlink1= |last2= |first2= |editor1-first= |editor1-last= |editor1-link= |others= |title=स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास |url=http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218 |format= |accessdate= |edition=1 |series= |volume=1 |date= |year=2006 |month= |origyear= |publisher=प्रवीण प्रकाशन |location=नई दिल्ली |language=Hindi |isbn= 81-7783-119-4|oclc= |doi= |id= |page=28 |pages= |chapter= |chapterurl= |ref= |bibcode= |laysummary= |laydate= |separator= |postscript= |lastauthoramp=}} </ref>
==भावप्रकाश के वर्ण्य-विषय==
===श्रीमदभावमिश्रप्रणीतः भाव प्रकाशः पूर्व खण्डम===
*
*
*
*
*
===भावप्रकाशनिघण्टुः===
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
===भाव प्रकाशः पूर्वखण्डे द्वितीयो भागः===
* तत्र सप्तमं...
*
*
*
*
*
*
===मध्यखण्डम===
* ज्वराधिकारः तत्राष्टमं चिकित्साप्रकरण...
*
*
*
* अतिसाराधिकारः
*
*
====मध्यखण्डम् तत्र द्वितीयो भागः====
* अशोऽधिका...
*
*
*
*
* अम्लपित्तश्लेष्मपित्ताधिकारः
*
*
*
* अश्वासरोगाधिकारः
*
* अरोचकाधिकारः
* छर्द्यधिकारः
* तृष्णाऽधिकारः
*
*
*
*
* अपस्माराधिकारः
*
*
*
*
*
*
====मध्यखण्डम तृतीयो भागः====
*
*
*
*
* हृद्रोगाधिकारः
* मूत्रकृच्छ्राधिकारः
*
* अश्मरीरोगाधिकारः
*
*
*
*
*
*
*
*
* विद्रध्यधिकारः
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
*
===उत्तरखण्डम्===
*
*
== सन्दर्भ ==
{{टिप्पणीसूची}}
== बाहरी कड़ियाँ==
*[http://www.peterffreund.com/Vedic_Literature/bhava_prakash/ भावप्रकाश] (सभी खण्ड, यूनिकोड देवनागरी में)
*[http://is1.mum.edu/vedicreserve/bhava_prakash_samhita.htm भावप्रकाश संहिता]
*[http://www.exoticindiaart.com/book/details/bhava-prakash-khemraj-edition-NZB934/ भावप्रकाश] (लाला शालिग्राम वैश्य कृत हिन्दी टीका सहित)
*[http://hinduonline.co/Scriptures/Samhita/BhavaPrakashSamhita.html भावप्रकाश] (पाँच खण्डों में- पूर्वखण्ड १, भावप्रकाशनिघण्टु, पूर्वखण्ड २, मध्यखण्ड, उत्तरखण्ड)*[http://bric-medplant.org/bhava.php Bhavaprakasha]
*[http://niimh.nic.in/ebooks/e-Nighantu/bhavaprakashanighantu/?mod=read भावप्रकाशनिघण्टु] (Designed and Developed by National Institute of Indian Medical Heritage (NIIMH), Hyderabad)
*[http://www.exoticindiaart.com/book/details/bhavaprakash-nighantu-HAA916/ भावप्रकाशनिघण्टु (हिन्दी व्याख्या सहित)] (व्याख्याकार : विश्वनाथद्विवेदी शास्त्री आयुर्वेदाचार्य)
*[http://www.boloji.com/index.cfm?md=Content&sd=Articles&ArticleID=14092 Contribution of Bhavprakash Nighantu to Netra Chikitsa]
[[श्रेणी:आयुर्वेद]]
[[श्रेणी:संस्कृत ग्रन्थ]]
[[श्रेणी:हिन्दी ग्रन्थ]]
== बाहरी कड़ियाँ==
[[श्रेणी:संस्कृत ग्रन्थ]]
[[श्रेणी:आयुर्वेद]]
|