"भाव प्रकाश": अवतरणों में अंतर

No edit summary
पंक्ति 1:
{{आधार}}
'''भावप्रकाश''' [[आयुर्वेद]] का एक मूल ग्रन्थ है। इसके रचयिता आचार्य [[भाव मिश्र]] थे। भावप्रकाश में आयुवैदिक औषधियों में प्रयुक्त वनस्पतियों एवं जड़ी-बूटियों का वर्णन है। भावप्रकाश, [[माधवनिदान]] तथा [[शार्ङ्गधरसंहिता]] को संयुक्त रूप से 'लघुत्रयी' कहा जाता है।
 
'''भावप्रकाशनिघण्टु''' भावप्रकाश का एक खण्द है जिसमें सभी प्रकार के औद्भिज, प्राणिज व पार्थिव पदार्थों के गुणकर्मों का विस्तृत विवेचन मूल संस्कृत श्लोकों, उनके हिन्दी अर्थ, समानार्थक अन्य भाषाओं के शब्दों व सम्पूर्ण व्याख्या सहित दिया गया है।<ref>कृष्णचन्द्र चुनेकर व गंगासहाय पाण्डेय '''भावप्रकाशनिघण्टु''' [[प्रकाशक]]: चौखम्भा भारती अकादमी, पोस्ट बॉक्स 1065, [[वाराणसी]] 221001 [[संस्करण]]: (दशम्): 1995 पृष्ठ: 11</ref>
 
==मूल ग्रन्थ==
भावप्रकाश का निर्माण संस्कृत के विद्वान [[कवि]] आचार्यश्री '''भावमिश्र''' द्वारा सन् 1500 से 1600 के मध्य किया गया था। [[अंग्रेजी]] में इस ग्रन्थ को इण्डियन मैटीरिया मेडिका ऑफ श्री भावमिश्र (Indian Materia Medica of Shri Bhavamishra) कहते हैं।
 
==विषय वस्तु ==
इस ग्रन्थ में पृथ्वी पर प्राप्त सभी प्रकार के वानस्पतिक (औद्भिज), प्राणिज व पार्थिव ([[अंग्रेजी|अं]]: Plants, Animals & Minerals) पदार्थों के गुणकर्मों का [[संस्कृत भाषा]] में श्लोकबद्ध वर्णन मिलता है। इसकी विशद व्याख्या अन्यान्य संस्कृत, हिन्दी और अंग्रेजी के विद्वानों ने समय-समय पर की होगी।
 
इस ग्रन्थ में वनौषधियों के निर्णय और स्वरूप ज्ञान के लिए शास्त्र निर्दिष्ट पद्धति से वनों और पर्वतों में जाकर अमूल्य ज्ञान का संग्रह है। इस ग्रन्थ के अंत में लिखा गया परिशिष्ट भाग आयुर्वेद और यूनानी चिकित्सा का समन्वित देशी चिकित्सा प्रणाली का मार्ग दर्शन करता है। परिशिष्ट तीन खण्डों में विभाजित है। प्रथम खंड में प्राकृतिक पदार्थो (अयुर्वेदिक जड़ी बूटियों ),द्वितीय खंड में यूनानी चिकित्सा तथा तृतीय खंड में देशी चिकित्सा का विवरण मिलता है। पुस्तक के सबसे अंत में अकारादि -क्रमानुसार निघन्टु भाग -स्थित द्रव्यों के व्यहारोपयोगी अंग तथा उनकी मात्राएँ दी गई हैं।
==संपादन एवं प्रकाशन ==
डॉ॰ कृष्णचन्द्र चुनेकर एवं डॉ॰ गंगासहाय पाण्डेय द्वारा सम्पादित यह ग्रन्थ वास्तव में एक आदर्श [[निघण्टु]] है।<ref > {{cite book |last1=क्रान्त |first1=मदनलाल वर्मा|authorlink1= |last2= |first2= |editor1-first= |editor1-last= |editor1-link= |others= |title=स्वाधीनता संग्राम के क्रान्तिकारी साहित्य का इतिहास |url=http://www.worldcat.org/title/svadhinata-sangrama-ke-krantikari-sahitya-ka-itihasa/oclc/271682218 |format= |accessdate= |edition=1 |series= |volume=1 |date= |year=2006 |month= |origyear= |publisher=प्रवीण प्रकाशन |location=नई दिल्ली |language=Hindi |isbn= 81-7783-119-4|oclc= |doi= |id= |page=28 |pages= |chapter= |chapterurl= |ref= |bibcode= |laysummary= |laydate= |separator= |postscript= |lastauthoramp=}} </ref>
 
 
 
==भावप्रकाश के वर्ण्य-विषय==
 
===श्रीमदभावमिश्रप्रणीतः भाव प्रकाशः पूर्व खण्डम===
* अथ सृष्टिप्रकरणं ग्रन्थारम्भश्च
* अथ गर्भप्रकरणम
* अथ चतुर्थं बालप्रकरणम
* अथ पञ्चमं दिनचर्यादिप्रकरणम
* अथ षष्ठं मिश्रप्रकरणम
 
===भावप्रकाशनिघण्टुः===
* अथ कर्पूरादिवर्गः
* अथ गुडूच्यादिवर्गः
* अथ पुष्पवर्गः
* अथ वटादिवर्गः
* अथ आम्रादिफलवर्गः
* अथाष्टमो धात्वादिवर्गोपरनामको धातूपधातुरसोपरसरत्नो...
* अथ नवमो धान्यवर्गः
* अथ शाकवर्गः
* अथैकादशो मांसवर्गः
* अथ द्वादशः कृतान्नवर्गः
* अथ वारिवर्गः
* अथ दुग्धवर्गः
* अथ दधिवर्गः
* अथ तक्रवर्गः
* अथ नवनीत वर्गः
* अथ घृतवर्गः
* अथ मूत्रवर्गः
* अथ तैलवर्गः
* अथ सन्धानवर्गः
* अथ मधुवर्गः
* अथ इक्षुवर्गः
 
===भाव प्रकाशः पूर्वखण्डे द्वितीयो भागः===
* तत्र सप्तमं...
* अथ द्वितीयं भेषजविधानप्रकरणम
* अथ तृतीयं धात्वादिशोधनमारण विधिप्रकरणम ३
* अथ चतुर्थं स्नेहपानविधिप्रकरणम
* अथ पञ्चमं पञ्चकर्मविधिप्रकरणम
* अथ षष्ठं धूमपानादिविधिप्रकरणम
* अथ सप्तमं रोगिपरीक्षाप्रकरणम
 
===मध्यखण्डम===
* ज्वराधिकारः तत्राष्टमं चिकित्साप्रकरण...
* अथ मध्यखण्डम ज्वराधिकारः तत्राष्टमं चिकित्साप्रकरण...
* अथ मध्यखण्डम ज्वराधिकारः तत्राष्टमं चिकित्साप्रकरण...
* अथ मध्यखण्डम ज्वराधिकारः तत्राष्टमं चिकित्साप्रकरण...
* अतिसाराधिकारः
* अथ द्वितीयोऽतिसाराधिकारः
* अथ तृतीयो ज्वरातिसाराधिकारः
* अथ चतुर्थो ग्रहणीरोगाधिकारः
 
====मध्यखण्डम् तत्र द्वितीयो भागः====
* अशोऽधिका...
* अथ पञ्चमोऽशोऽधिका...
* अथ षष्ठो जठरान्निगविकाराधिकारः
* अथ सप्तमः कृमिरोगाधिकारः
* अथाष्टमः पाण्डुरोगकामलाहलीमकाधिकारः
* अथ नवमो रक्तपित्ताधिकारः
* अम्लपित्तश्लेष्मपित्ताधिकारः
* अथ दशमोऽम्लपित्तश्लेष्मपित्ताधिकारः
* अथैकादशो राजयक्ष्माधिकारः
* अथ द्वादशः कासरोगाधिकारः
* अथ त्रयोदशो हिक्काऽधिकारः
* अश्वासरोगाधिकारः
* अथ चतुर्दशः श्वासरोगाधिकारः
* पञ्चदशः स्वरभेदाधिकारः
* अरोचकाधिकारः
* षोडशोऽरोचकाधिकारः
* छर्द्यधिकारः
* अथ सप्तदशश्छर्द्यधिकारः
* तृष्णाऽधिकारः
* अष्टादशस्तृष्णाऽधिकारः
* अथैकोनविंशो मूर्च्छाभ्रमनिद्रा तन्द्रा संन्यासाधिक
* अथ विंशो मदात्ययाधिकारः
* अथैकविंशो दाहाधिकारः
* अथ द्वाविंश उन्मादाधिकारः
* अपस्माराधिकारः
* अथ त्रयोविंशोऽपस्माराधिकारः
* अथ चतुर्विंशो वातव्याध्यधिकारः
* अथ पञ्चविंश ऊरुस्तम्भाधिकारः
* अथ षड्विंश आमवाताधिकारः
* अथ सप्तविंशः पित्तव्याध्यधिकारः
* अथाष्टाविंशः श्लेष्मव्याध्यधिकारः
* अथैकोनत्रिंशो वातरक्ताधिकारः
 
====मध्यखण्डम तृतीयो भागः====
* अथ तरिंशः शूलाधिकारः
* अथैकतरिंश उदावर्ततानाहाधिकारः
* अथ द्वात्रिंशो गुल्माधिकारः
* अथ त्रयस्त्रिंशः प्लीहयकृदधिकारः
* हृद्रोगाधिकारः
* अथ चतुस्त्रिंशो हृद्रो गाधिकारः
* मूत्रकृच्छ्राधिकारः
* अथ पञ्चत्रिंशोमूत्रकृच्छ्राधिकारः
* अथ षट्त्रिंशो मूत्राघाताधिकारः
* अश्मरीरोगाधिकारः
* अथ सप्तत्रिंशोऽश्मरीरोगाधिकारः
* अथाष्टत्रिंशत्तमः प्रमेहपिडिकाऽधिकारः
* अथैकोनचत्वारिंशत्तमः स्थौल्याधिकारः
* अथ चत्वारिंशत्तमः कार्श्याधिकारः
* अथैकचत्वारिंशत्तम उदराधिकारः
* अथ द्विचत्वारिंशत्तमः शोथाधिकारः
* अथ त्रिचत्वारिंशत्तमो वृद्धिब्रध्नाधिकारः
* अथ चतुश्चत्वारिंशत्तमो गलगण्डगण्डमाला ग्रन्थ्यर्बु
* अथ पञ्चचत्वारिंशत्तमः श्लीपदाधिकारः
* विद्रध्यधिकारः
* अथ षट्चत्वारिंशत्तमो विद्र ध्यधिकारः
* अथ सप्तचत्वारिंशत्तमो व्रणशोथाधिकारः
* अथाष्टचत्वारिंशत्तमो भग्नाधिकारः
* अथैकोनपञ्चाशत्तमो नाडीव्रणाधिकारः
* अथ पञ्चाशत्तमो भगन्दराधिकारः
* अथैकपञ्चाशत्तम उपदंशाधिकारः -
* अथ त्रिपञ्चाशत्तमः शूकदोषाधिकारः
* अथ चतुष्पञ्चाशत्तमः कुष्ठरोगाधिकारः
* अथ पञ्चपञ्चाशत्तमः शीतपित्तोदर्दकोठोत्कोठाधिकारः
* अथ षट्पञ्चाशत्तमो विसर्पाधिकारः
* अथ सप्तपञ्चाशत्तमो स्नायुरोगाधिकारः
* अथाष्टपञ्चाशत्तमो विस्फोटकाधिकारः
* अथैकोनषष्टितमः फिरङ्गरोगाधिकारः
* अथ षष्टितमो मसूरिकाशीतलाऽधिकारः
* अथैकषष्टितमः क्षुद्र रोगाधिकारः
* अथ द्विषष्टितमः शिरोरोगाधिकारः
* अथ त्रिषष्टितमो नेत्ररोगाधिकारः ६३
* अथ चतुःषष्टितमः कर्णरोगाधिकारः ६४
* अथ पञ्चषष्टितमो नासारोगाधिकारः ६५
* अथ षट्षष्टितमो मुखरोगाधिकारः ६६
* अथ सप्तषष्टितमो विषाधिकारः ६७
* अथ स्त्रीरोगाणामधिकाराः ६८
* अथैकोनसप्ततितमः सोमरोगाधिकारः ६९
* अथ सप्ततितमो योनिरोगाधिकारः ७०
* अथैकसप्ततितमो बालरोगाधिकारः ७१
 
===उत्तरखण्डम्===
* अथ द्विसप्ततितमो वाजीकरणाधिकारः 72
* अथ त्रिसप्ततितमो रसायनाधिकारः 73
 
==इन्हें भी देखें==
*[[भावप्रकाशनिघण्टु]]
 
== सन्दर्भ ==
{{टिप्पणीसूची}}
== बाहरी कड़ियाँ==
*[http://www.peterffreund.com/Vedic_Literature/bhava_prakash/ भावप्रकाश] (सभी खण्ड, यूनिकोड देवनागरी में)
*[http://is1.mum.edu/vedicreserve/bhava_prakash_samhita.htm भावप्रकाश संहिता]
*[http://www.exoticindiaart.com/book/details/bhava-prakash-khemraj-edition-NZB934/ भावप्रकाश] (लाला शालिग्राम वैश्य कृत हिन्दी टीका सहित)
*[http://hinduonline.co/Scriptures/Samhita/BhavaPrakashSamhita.html भावप्रकाश] (पाँच खण्डों में- पूर्वखण्ड १, भावप्रकाशनिघण्टु, पूर्वखण्ड २, मध्यखण्ड, उत्तरखण्ड)*[http://bric-medplant.org/bhava.php Bhavaprakasha]
*[http://bric-medplant.org/bhava.php Bhavaprakasha]
 
*[http://niimh.nic.in/ebooks/e-Nighantu/bhavaprakashanighantu/?mod=read भावप्रकाशनिघण्टु] (Designed and Developed by National Institute of Indian Medical Heritage (NIIMH), Hyderabad)
*[http://www.exoticindiaart.com/book/details/bhavaprakash-nighantu-HAA916/ भावप्रकाशनिघण्टु (हिन्दी व्याख्या सहित)] (व्याख्याकार : विश्वनाथद्विवेदी शास्त्री आयुर्वेदाचार्य)
 
*[http://www.boloji.com/index.cfm?md=Content&sd=Articles&ArticleID=14092 Contribution of Bhavprakash Nighantu to Netra Chikitsa]
 
[[श्रेणी:आयुर्वेद]]
[[श्रेणी:संस्कृत ग्रन्थ]]
[[श्रेणी:हिन्दी ग्रन्थ]]
 
== बाहरी कड़ियाँ==
[[श्रेणी:संस्कृत ग्रन्थ]]
[[श्रेणी:आयुर्वेद]]