"काठमाण्डु": अवतरणों में अंतर

J ansari (वार्ता) के अवतरण 4185466पर वापस ले जाया गया (ट्विंकल)
टैग: किए हुए कार्य को पूर्ववत करना
पंक्ति 1:
{{about|'''काठमाण्डू महानगर'''||काठमांडू (बहुविकल्पी)}}
{{Infobox settlement
|official_name = काठमाण्डू
|official_name=काठमाण्डू|other_name=काठमाडौँ|native_name=|nickname=|settlement_type=विश्व अन्तराष्ट्रिय राजधानी संयुक्त राष्ट्र नेपाल,काठमांडू|motto=|image_skyline=|imagesize=|image_flag=Flag of Kathmandu.svg|image_seal=|seal_size=|image_shield=|shield_size=|city_logo=|citylogo_size=|image_map=|mapsize=|map_caption=|image_map1=|mapsize1=|map_caption1=|image_dot_map=|dot_mapsize=|dot_map_caption=|dot_x=|dot_y=|pushpin_map=|pushpin_label_position=|pushpin_map_caption=|pushpin_mapsize=|subdivision_type=देश|subdivision_name=संयुक्त राष्ट्र नेपाल|subdivision_type1=|subdivision_name1=मध्य|subdivision_type2=|subdivision_name2=अन्तराष्ट्रिय ,विश्व ठाउ संयुक्त राष्ट्र नेपाल|subdivision_type3=|subdivision_name3=अन्तराष्ट्रिय विश्व शहर काठमांडू|subdivision_type4=|subdivision_name4=|government_footnotes=|government_type=|leader_title=|leader_name=|leader_title1=|leader_name1=|leader_title2=|leader_name2=|established_title=|established_date=|area_magnitude=|area_total_km2=899 <!-- ALL fields dealing with a measurements are subject to automatic unit conversion-->|area_land_km2=|area_water_km2=|area_total_sq_mi=|area_land_sq_mi=|area_water_sq_mi=|area_water_percent=|area_urban_km2=|area_urban_sq_mi=|area_metro_km2=|area_metro_sq_mi=|area_blank1_title=|area_blank1_km2=|area_blank1_sq_mi=|population_as_of=|population_footnotes=|population_note=|population_total=|population_density_km2=|population_density_sq_mi=|population_metro=|population_density_metro_km2=|demographics_type1=अन्तराष्ट्रिय विश्व मुख्य नेपाली भाषा संयुक्त राष्ट्र संघ मुख्यालय,संयुक्त राष्ट्र नेपाल,काठमांडू नेपालटारको प्रमुख अधक्ष्य भगवान रामसीता बुद्द केदार र सुजाता कोइरालाको माहापुर्ण स्वामित्व, नियन्त्रण र नेतृत्वमा भएको सहितको संसारभरका सबै देशहरुका सबै कार्यलयहरु र सबैमा पुर्ण सफल अमर सहित जानकारी गराएको सबै सहित पुर्ण कार्यान्वयन गरेको जानकारी हामी बुद्द भगवानले गरायौ ।|demographics1_title1=|demographics1_info1=|demographics1_title2=आधिकारिक|demographics1_info2=|timezone=संसारभरीको सबै देशहरुका सबै कार्यालयहरु र सबैको मानक समय संयुक्त राष्ट्र संघ मुख्यालय, संयुक्त राष्ट्र नेपाल, काठमांडू,नेपालटारबाट भगवान बुद्द रामसीता केदार र सुजाता कोइरालको स्वामित्व, नियन्त्रण र नेतृत्वमा भएको पुर्ण सफल,अमर सहित पुर्ण कार्यान्वयन गरेको जानकारी हामी बुद्द भगवानले गरायौ ।|utc_offset=|timezone_DST=अन्तराष्ट्रिय विश्वको समय क्षेत्र संयुक्त राष्ट्र संघ मुख्यालय,संयुक्त राष्ट्र नेपाल,काठमांडू, नेपालटारको संयुक्त राष्ट्र नेपाल,काठमांडू,नेपालटार|utc_offset_DST=|latd=|latm=|lats=|latNS=|longd=|longm=|longs=|longEW=E|elevation_footnotes=|elevation_m=|elevation_ft=|postal_code_type=|postal_code=|area_code=|blank_name=|blank_info=|blank1_name=|blank1_info=|website=संयुक्त राष्ट्र संघ मुख्यालय,संयुक्त राष्ट्र नेपाल,काठमांडू,नेपालटारबाट संसारभरका सबैवदे़बरुका सबै कार्यालयहरु र सबैमा वेबपेज पुर्ण कार्यान्वयन गरेको हामी बुद्द रामसीता भगवान केदार र सुजाता कोइरालाको माहापुर्ण स्वामित्व, नियन्त्रण क नेतृत्वको सहित जानकारी गराएको सबै सहित जानकारी हामी बुद्द रामसीता ले गरायौ ।|footnotes=}}'''काठमांडू''' ([[नेपालभाषा]] :येँ देय्, प्राचीन नेपालभाषा:ञे देय्, [[संस्कृत]]:कान्तिपुर नगर, [[नेपाली]]:काठमाडौँ), [[नेपाल]] की [[राजधानी]] है। यह नगर, समुद्रतल से 1300 मीटर की ऊंचाई पर स्थित हैं,<ref name="kmnp">[http://www.kathmandu.gov.np/index.php?cid=2&pr_id=2 काठमांडू महानगरपालिका]</ref> और 50.8 वर्ग किमी में फैला हुआ हैं।<ref name="kmnp"/> काठमांडू नेपाल का सबसे बड़ा शहर है, जहां पर्यटक का सबसे ज्यादा आगमन होता हैं। चार ओर से पहाड़ियों से घिरा काठमांडू उपत्यका के पश्चिमी क्षेत्र में अवस्थित यह नगर, यूनेस्को की विश्‍व धरोहरों में शामिल हैं। यहाँ की रंगीन संस्कृति और परंपराओं के अलावा विशिष्ट शैली में बने शानदार घर सैलानियों को आकर्षिक करते हैं। यहाँ के विश्वप्रसिद्ध मंदिर, पूरी दुनिया में अपनी अलग पहचान रखते हैं। साथ ही यहां के प्राचीन बाजारों की रौनक भी देखते ही बनती है।
|other_name = काठमाडौँ
|native_name = येँ देय्‌
|nickname =
|settlement_type = [[राजधानी]]
|motto = जिगु पौरख, जिगु गौरव, जिगु येँ देय्‌ (मेरा पौरख, मेरा गौरव, मेरा काठमांडू)
|image_skyline = Kathmandu Photo College 2017.jpg
|imagesize = 240px
|image_flag = Flag of Kathmandu.svg
|image_seal =
|seal_size =
|image_shield =
|shield_size =
|city_logo =
|citylogo_size =
|image_map =
|mapsize =
|map_caption =
|image_map1 =
|mapsize1 =
|map_caption1 =
|image_dot_map =
|dot_mapsize =
|dot_map_caption =
|dot_x = |dot_y =
|pushpin_map = Nepal<!-- the name of a location map as per http://en.wikipedia.org/wiki/Template:Location_map -->
|pushpin_label_position = <!-- the position of the pushpin label: left, right, top, bottom, none -->
|pushpin_map_caption =
|pushpin_mapsize =
|subdivision_type = देश<!--Country-->
|subdivision_name = [[नेपाल]]<!--the name of the country-->
|subdivision_type1 = विकास क्षेत्र
|subdivision_name1 = मध्य
|subdivision_type2 = क्षेत्र
|subdivision_name2 = बागमती
|subdivision_type3 = जिला
|subdivision_name3 = [[काठमाण्डू, जिला|काठमाण्डू]]
|subdivision_type4 =
|subdivision_name4 =
|government_footnotes =
|government_type =
|leader_title = महापौर
|leader_name = बिद्या सुंदर शाक्य<ref name="Citydata">{{cite web|accessdate = July 13 2007 | url =http://www.kathmandu.gov.np/mayorsmessage/index.html|title=Census Nepal 2001}}</ref>
|leader_title1 = उप-महापौर<!-- for places with, say, both a mayor and a city manager -->
|leader_name1 = हरि प्रभा खडगी
|leader_title2 = कार्यकारी अधिकारी
|leader_name2 = एशोर राज पोडेल
|established_title = स्थापत्य<!-- Settled -->
|established_date = 900 ईपूर्व <ref name="Citydata" />
|area_magnitude =
|area_total_km2 = 899 <!-- ALL fields dealing with a measurements are subject to automatic unit conversion-->
|area_land_km2 = <!--See table @ Template:Infobox Settlement for details on automatic unit conversion-->
|area_water_km2 =
|area_total_sq_mi =
|area_land_sq_mi =
|area_water_sq_mi =
|area_water_percent =
|area_urban_km2 =
|area_urban_sq_mi =
|area_metro_km2 =
|area_metro_sq_mi =
|area_blank1_title =
|area_blank1_km2 =
|area_blank1_sq_mi =
<!-- Population ----------------------->
|population_as_of = 2001
|population_footnotes =
|population_note =
|population_total =
|population_density_km2 =
|population_density_sq_mi =
|population_metro =1003285 <ref>{{cite web |title = Statistical Year Book of Nepal – 2011 |url = http://cbs.gov.np/image/data/Publication/Statistical%20Year%20book%202013_SS/Statistical-Year-book-2013_SS.pdf |quote = Kathmandu Metro }}</ref><br />''पुरूष: ''533127'' महिला: ''470158
|population_density_metro_km2 =20288.88
|population_note = ''[[काठमांडू जिला]]'':&nbsp;1,744,240<br />''[[काठमांडू उपत्यका]]'':&nbsp;2,517,023
|demographics_type1 = भाषा
|demographics1_title1 = स्थानीय
|demographics1_info1 = [[नेपाली भाषा|नेपाली]], नेवार भाषा, शेरपा, तमांग, गुंगंग, मगर, सुन्नवार/किरणती, तिब्बती
|demographics1_title2 = आधिकारिक
|demographics1_info2 = [[नेपाली भाषा|नेपाली]], [[नेपालभाषा]]
<!-- General information --------------->
|timezone = [[नेपाल मानक समय]] +5:45
|utc_offset =
|timezone_DST =
|utc_offset_DST =
|latd= 27|latm= 42|lats= |latNS=N
|longd= 85|longm= 20|longs= |longEW=E
|elevation_footnotes = <!--for references: use<ref> </ref> tags-->
|elevation_m =
|elevation_ft =
<!-- Area/postal codes & others -------->
|postal_code_type = <!-- enter ZIP code, Postcode, Post code, Postal code... -->
|postal_code =
|area_code =
|blank_name =
|blank_info =
|blank1_name =
|blank1_info =
|website = http://www.kathmandu.gov.np/
|footnotes =
}}
 
'''काठमांडू''' ([[नेपालभाषा]] :येँ देय्, प्राचीन नेपालभाषा:ञे देय्, [[संस्कृत]]:कान्तिपुर नगर, [[नेपाली]]:काठमाडौँ), [[नेपाल]] की [[राजधानी]] है। यह नगर, समुद्रतल से 1300 मीटर की ऊंचाई पर स्थित हैं,<ref name="kmnp">[http://www.kathmandu.gov.np/index.php?cid=2&pr_id=2 काठमांडू महानगरपालिका]</ref> और 50.8 वर्ग किमी में फैला हुआ हैं।<ref name="kmnp"/> काठमांडू नेपाल का सबसे बड़ा शहर है, जहां पर्यटक का सबसे ज्यादा आगमन होता हैं। चार ओर से पहाड़ियों से घिरा काठमांडू उपत्यका के पश्चिमी क्षेत्र में अवस्थित यह नगर, यूनेस्को की विश्‍व धरोहरों में शामिल हैं। यहाँ की रंगीन संस्कृति और परंपराओं के अलावा विशिष्ट शैली में बने शानदार घर सैलानियों को आकर्षिक करते हैं। यहाँ के विश्वप्रसिद्ध मंदिर, पूरी दुनिया में अपनी अलग पहचान रखते हैं। साथ ही यहां के प्राचीन बाजारों की रौनक भी देखते ही बनती है।
== नामकरण ==
 
== नामाकरण ==
काठमांडू शब्द संस्कृत शब्द काष्ठमण्डप का अपभ्रंश है। [[काष्ठमण्डप]] इस नगर के मध्य में अवस्थित एक गोरखनाथजी का मंदिर और प्राचीन समय में यात्रुऔं का विश्रामस्थल है। यह भवन एक ही वृक्ष का काष्ठ प्रयोजन करके बनाया गया था। इस वैभवशाली भवन के नाम से इस नगर का नामाकरण किया गया। ऐसा विश्वास है कि इस नगर का मध्यकालीन नाम कांतिपुर इस नगर के कांति और वैभव के लिए रखा गया था। इस नगर का नेपालभाषा का नाम येँ है। यह नाम प्राचीन नेपालभाषा का ञें का अपभ्रंश है। यह नाम का उत्त्पत्ति किरांत काल मे हुवा था।[[चित्र:काष्ठमण्डप.jpg|काष्ठमण्डप|thumb]]
 
== इतिहास ==
काठमांडू के सबसे प्राचीन सभ्यता का ऐतिहासिक प्रमाण नही है, परन्तु इस के बारे में विभिन्न धार्मिक पुस्तक एवं वंशावलियोंंवंशावलीयौं मे लिखा हुआहुवा है। स्वयंभू पुराण अनुसार काठमांडू उपत्यका एक विशाल तालाब था। महाचीन के बोधिसत्त्व मंजुश्री ने इस तालाब के दक्षिणी भाग में अवस्थित कक्षपाल पर्वत और गुह्येश्वरी क्षेत्र में अपने चन्द्रह्रास खड्ग से प्रहार करके इस तालाब के पानी को निकाल दिया।<ref>संक्षिप्त स्वयम्भू पुराण</ref><ref name="kmnp2">[http://www.kathmandu.gov.np/index.php?cid=4&pr_id=4 काठमांडू महानगरपालिका]</ref> भूगोलविद भी यह तथ्य मानते है कि काठमाडौं पहले एक तालाब था। मंजुश्री ने धर्म रक्षित राज्य स्थापना करने के लिए एक मंजुपतन नगर का स्थापना किया (हाल के मजिपात टोल के स्थान में) और धर्माकर को इस नये राज्य का राजा बनाकर चीन लौटे।
[[चित्र:Medbud BuddhaManjushri.jpg|thumb|right|[[मंजुश्री|मंजुश्री (चन्द्रह्रास खड्ग सहित)]], बोधिसत्त्व जिन्हेंंजिन्हे काठमांडू निर्माण का श्रेय दिया जाता है।]]
गोपाल वंशावली अनुसार गोपाल वंश के लोग इस स्थान में भगवान श्रीकृष्ण के अनुयायी के रूप में गाय चराते हुए इस स्थान पर पहुंचे और यहॉंयहा बस गए।
 
=== परापूर्वकाल ===
Line 14 ⟶ 116:
 
=== किरांतकाल ===
किरांतकाल के काठमांडू का ज्यादा निश्चित अवशेष उपलब्ध नहीं है।
 
=== लिच्छविकाल ===
Line 25 ⟶ 127:
सन १२०० से सन १७६८ तक इस नगर में मल्ल राजाऔं का राज रहा।<ref name="kmnp2"/> मल्लकाल में यह नगर नेपाली मल्ल गणराज्यौं मे से एक कांतिपुर राज्य का राजधानी रहा। इस काल में यह नगर में कला का बहुत विकास और विस्तार हुआ।<ref name="kmnp2"/> यह नगर के ज्यादा मंदिर, चैत्य आदि इसी काल में निर्माण हुआ था। इस काल में इस नगर में धार्मिक सहिष्णुता, तंत्र विद्या, वास्तु, अर्थतंत्र आदि का विकास एवं विस्तार हुआ। इस काल में कांतिपुर लगायत के नेपाली मल्ल गणराज्य में रहने वाले विभिन्न नश्ल, धर्म, जाति आदि के लोगों नें एक संगठित राज्य का रूप लिया और इस राज्य में रहने वाले लोगों को नेपामि, नेवा वा नेपाली कहा गया।
 
सन १७६० के दशक में काठमांडू मे आए हुए क्रिस्चियन पादरी नें उस समय में काठमांडू में १८,००० होनेहोनेका का जिक्रजिकर किया है।<ref name="kmnp2"/>
 
=== शाहकाल ===
गोरखा के राजा पृथ्वी नारायण शाह ने 1768 में मल्ल गणराज्य का अन्त्य कर गोर्खाली नेपाल राज्य का स्थापना किया। गोर्खालीद्वारा कान्तिपुर नगर के विजय के साथ ही कान्तिपुर नगर वा काठमांडू गोर्खाली नेपाल का राजधानी बन गया। शाह के हुकुम में राणाऔं के समय में इस नगर में राजप्रासाद तथा महल निर्माण में नेपाली वास्तु का प्रयोजन छोडकर मुघल एवं पाश्चात्य वास्तु का अनुशरण शुरु हुआ। राणाऔं के समय में बना सिंह दरबार एक विश्वप्रसिद्ध दरबार है जिसमे अभी नेपाल के प्रधानमंत्री लगायत प्रायः मंत्रालय, सर्वोच्च अदालत आदि अवस्थित है। सन १९३४ का महाभूकंप नें नगर के प्रायः क्षेत्र को ध्वस्त कर दिया। परन्तु, इस भूकंप के बाद यह नगर पहले के ही स्वरूप में फिर बनाया गया।<ref name="kmnp2"/> भूकंप के बाद नगर में न्यु रोड नामक मार्ग बनाया गया जहां बेलायती शैली में घर, पार्क, दोकान, सिनेमाघर आदि का निर्माण किया गया। 1950 में इस शहर की सीमाएं विदेशी पर्यटकों के लिए खोली गईं थी।थीं। तब से आज तक सैलानियों के यहॉंयहां आने का सिलसिला जारी है।
 
== भूगोल और मौसम ==
Line 71 ⟶ 173:
 
=== मुख्य शहर ===
[[चित्र:हनुमानढोकादरबार का गद्दीबैठक.jpg|हनुमानढोका दरबार का गद्दीबैठक भवन|thumb|कड़ी=Special:FilePath/हनुमानढोकादरबार_का_गद्दीबैठक.jpg]]
यह विभाग काठमांडू नगर का सबसे ज्यादा जनघनत्त्व युक्त स्थान है। इस नगर का ज्यादातर प्राचीन ऐतिहासिक, धार्मिक एवं सांस्कृतिक स्मारक यही स्थान पर अवस्थित है। इस स्थान में अवस्थित स्मारक इस प्रकार है-
* हनुमानढोका दरबार