No edit summary
छो robot Adding: kn:ಹಸಿರುಮನೆ; अंगराग परिवर्तन
पंक्ति 1:
{{otheruses}}
{{श्रेष्ठलेख}}
[[Fileचित्र:Botanical Garden V.L. Komarov Botanical Institute.jpg|right|250px|thumb|रूस के सेंट पीटर्सबर्ग वानस्पतिक उद्यान स्थित विक्टोरिया अमेज़ोनिका (विशाल आमेज़न वॉटर लिली).]]
[[Fileचित्र:Laeken Greenhouses.jpg|thumb|250px|बेल्जियम,ब्रसेल्स, लेकेन के रॉयल ग्रीनहॉउसेस.19 वीं शताब्दी के ग्रीनहॉउस वास्तुकला का एक उदाहरण]]
[[Fileचित्र:Eden project.JPG|thumb|250px|कॉर्नवॉल, इंग्लैंड में इडेन परियोजना, युनाइटेड किंगडम का सबसे बड़ा ग्रीनहॉउस]]
[[Fileचित्र:Mojonera plastic sea.jpg|thumb|250px|ला मोजोनेरा, अल्मेरिया, अंडालुसिया, स्पेन. अल्मेरिया के तट पर स्थित ग्रीन हॉउसेस]]
 
एक '''ग्रीनहाउस''' ('''ग्लासहाउस''' भी कहा जाता है) एक इमारत है, जहां पौधे उगाये जाते हैं.
पंक्ति 16:
ग्रीनहाउस के लिए इस्तेमाल किया कांच हवा के प्रवाह के लिए एक बाधा के रूप में काम करता है और इसका प्रभाव ग्रीनहाउस के भीतर ऊर्जा को बांधकर रखने के रूप में पड़ता है, जो पौधों और इसके अंदर की जमीन दोनों को गर्म करता है. यह जमीन के पास की हवा को गर्म करता है और इस हवा को उपर उठने और बहकर दूर चले जाने से रोका जाता है. एक ग्रीनहाउस की छत के पास एक छोटी सी खिड़की खोलकर इसका प्रदर्शन किया जा सकता है: क्योंकि तापमान उल्लेखनीय रूप से काफी नीचे आ जाता है. यह सिद्धांत ठंडा करने की ऑटोवेंट स्वचालित प्रणाली पर आधारित है. एक अति लघु ग्रीनहाउस एक ठंडे फ्रेम के रूप में जाना जाता है.
 
== उपयोग ==
ग्रीनहाउस बहुत अधिक गर्मी या सर्दी से फसलों की रक्षा करते हैं, धूल और बर्फ के तूफानों से पौधों की ढाल बनते हैं और कीटों को बाहर रखने में मदद करते हैं. प्रकाश और तापमान नियंत्रण की वजह से ग्रीनहाउस कृषि के अयोग्य भूमि को कृषि योग्य भूमि में बदल देता है जिससे औसत पर्यावरणों में खाद्य उत्पादन की हालत में सुधार होता है.
 
पंक्ति 36:
</ref>
 
== इतिहास ==
[[Fileचित्र:Bachman greenhouse.jpg|thumb|250px|right|मिनेसोटा के रिचफिल्ड में एक ग्रीनहाउस में ककड़ी का पौधा छत पर पहुंच गया, जहां बाजार के मालियों ने मिनीयापोलिस.सीए में बिक्री के लिए विभिन्न तरह की फसलों का उत्पादन किया.1910]]
[[Fileचित्र:Weilburg-Orangerie-1.png|thumb|right|250px|विल्बर्ग, जर्मनी में 19 वीं सदी के औरेंजरी]]
 
पर्यावरण की दृष्टि से नियंत्रित क्षेत्रों में पौधे उगाने का विचार [[प्राचीन रोम सभ्यता|रोमन]] काल से ही अस्तित्व में है. रोमन सम्राट [[टैबीरियस|टाइबेरियस]] ककड़ी की तरह<ref>[http://aob.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/mcm242v1 वनस्पति विज्ञान कथा, डीओआई (doi):10.1093/aob/mcm242 द कुकुर्बिट्स ऑफ़ मेडीटेरेनियन एंटीक्यूटी: प्राचीन छवियों और विवरण द्वारा टेक्सा की पहचान.][http://aob.oxfordjournals.org/cgi/content/abstract/mcm242v1 जूल्स जैनिक1, हैरी एस. पैरिस और डेविड सी. पैरिश]</ref> दिखने वाली एक सब्जी रोज खाते थे. रोमन किसान साल में हर दिन उनकी मेज पर उसकी उपलब्धता के लिए उसे कृत्रिम तरीके (ग्रीनहाउस प्रणाली के समान) से उगाते थे. ककड़ी के पौधे एक पहिएदार वाहन में रोपे जाते थे, जिन्हें रोज धूप में रखा जाता था और फिर रात में उन्हें गर्म रखने के लिए भीतर लाया जाता था.<ref>[http://www.oakconservatories.co.uk/weblog/weblog.php?subaction=showfull&amp;id=1188683444&amp;archive=&amp;start_from=&amp;ucat=&amp; रिचमंड ओक: रक्षागृह ग्लास के इतिहास पर एक अद्यतनीकरण]</ref> प्लीनी द इल्डर के वर्णन के मुताबिक ककड़ियों को ढांचों और कंकड़ीघरों, जिन्हें "स्पेकुलारिया" नाम के तेल से सने कपड़ों या सेलेनाइट (ए.के.ए. ''लैपिस स्पेकुलेरिस'' ) की चादरों से चमकाया जाता था.<ref>[http://www.atrium-media.com/rogueclassicism/2004/01/07.html रोगक्लासिसिज़्म: रोमन ग्रीनहॉउसेस?] ''Cartilaginum generis extraque terram est cucumis, mira voluptate Tiberio principi expetitus. nullo quippe non die contigit ei, pensiles eorum hortos promoventibus in solem rotis olitoribus rursusque hibernis diebus intra specularium munimenta revocantibus'' </ref>
[[Fileचित्र:Westland s-gravenzande 2.jpg|thumb|left|नीदरलैंड में विशाल ग्रीनहॉउसेस]]
पहला आधुनिक ग्रीनहाउस 13 वीं शताब्दी <ref>[http://www.italiantourism.com/botanic.html इटैलियन गवर्नमेंट टूरिस्ट बोर्ड: इटली में वानस्पतिक वाटिका] "इस तरह की संरचनाएं रोम के वैटिकन में 13 वीं सदी में और 14 वीं सदी में सलेरनो में स्थापित हुआ, हालांकि दोनों का अस्तित्व अब नहीं रहा.</ref> में [[इटली|इटली]] में अन्वेषकों द्वारा उष्णकटिबंधीय इलाकों से लाये गये विदेशी पौधों को रखने के लिए बनाया गया था. उन्हें मूलत: ''गियारडिनी बोटानिकी'' (वनस्पति उद्यान) कहा जाता था. पौधों के साथ-साथ ग्रीनहाउसों की अवधारणा जल्दी ही [[नीदरलैण्ड|नीदरलैंड]] और फिर [[इंग्लैंड|इंग्लैंड]] तक फैल गई. इनमें कुछ प्रारंभिक प्रयासों में रात में बंद करने और ठंड प्रदान करने में भारी श्रम लगा. इन शुरूआती ग्रीनहाउसों में पर्याप्त और संतुलित गर्मी प्रदान करने को लेकर गंभीर समस्याएं थीं. आज नीदरलैंड में दुनिया के सबसे बडे़ ग्रीनहाउस हैं और उनमें से कुछ इतने विशाल हैं कि वे हर साल लाखों की मात्रा में सब्जियों के उत्पादन में सक्षम हैं.
 
अक्सर फ्रांसीसी वनस्पतिशास्त्री चार्ल्स लुसियन बोनापार्ट को औषधीय उष्णकटिबंधीय पौधे उगाने के लिए हॉलैंड के लेइडान में पहला व्यावहारिक आधुनिक ग्रीनहाउस बनाने का श्रेय दिया जाता है. {{Citation needed|date=January 2008}}
पंक्ति 49:
विश्वविद्यालयों तक हुआ. फ्रांसीसियों ने ''आरेंजरी'' को अपना पहला ग्रीनहाउस कहा, क्योंकि उनका उपयोग नारंगी के पेड़ों को ठंड से रक्षा के लिए इस्तेमाल किया जाता था. जैसे ही अन्‍नानास लोकप्रिय हुआ, ''पाइनरिज'' या अन्‍नानास रखने के गड्ढे बनाए गए. प्रौद्योगिकी के कारण बेहतर कांच के उत्पादन और निर्माण तकनीक में सुधार के बाद यूरोप में 17 वी सदी के दौरान ग्रीनहाउसों की डिजाइन के साथ प्रयोग जारी रहा. वर्सीलिज के महल में बना ग्रीनहाउस अपने आकार और व्यापकता का एक उदाहरण है; यह 500 फीट से अधिक लंबा, 42 फीट चौड़ा और 45 फीट ऊंचा था.
 
उन्नीसवीं सदी में सबसे बड़े ग्रीनहाउस बनाए गए थे. इंग्लैंड के क्यू गार्डंस का वनस्पति रक्षागृह विक्टोरियन ग्रीनहाउस का एक प्रमुख उदाहरण है. हालांकि इनका लक्ष्य [[उद्यानिकी|बागवानी]] और गैर-बागवानी प्रदर्शनी दोनों के लिए था, इन्हें लंदन के क्रिस्टल पैलेस, न्यूयार्क के क्रिस्टल पैलेस और [[म्यूनिख|म्यूनिख]] के ग्लासपालास्ट में शामिल किया गया. ड्यूक ऑफ डेबोनशायर के लिए काम करते हुए [[डर्बीशायर|डर्बीशायर]] के चैट्सवर्थ में प्रमुख माली के रूप में कांच और लोहे से बड़े ग्रीनहाउस के निर्माण का प्रयोग करने वाले जोसफ पैक्सटन ने लंदन के पहले क्रिस्टल पैलेस की डिजाइन और निर्माण किया. स्मारकीय ग्रीनहाउस निर्माण में वास्तु संबंधी एक प्रमुख उपलब्धि लाइकेन का रॉयल ग्रीनहाउस (1874-1895) था, जिसे बेल्जियम के राजा लियोपोल्ड द्वितीय के लिए बनाया गया.
 
जापान में पहले ग्रीनहाउस का निर्माण 1880 में एक ब्रिटिश व्यापारी सैमुएल कॉकिंग ने किया, जो जड़ी-बू‍टियों का निर्यात करते थे.
पंक्ति 58:
1980 और 1990 के दशक में गटर से जुड़े ग्रीनहाउस अधिक प्रचलित हो गये. इन ग्रीनहाउसों में एक आम दीवार या समर्थन दे रहे खंभों की पंक्ति से जुडी दो या अधिक खाड़ियां होती हैं. सतह के क्षेत्रफल से छत के क्षेत्रफल का अनुपात काफ़ी हद तक बढ़ जाने की वजह से ताप का निवेश काफी कम हो जाता था. ग्रीनहाउस से जुड़े गटर अब सामान्यतः उत्पादन और पौधे उगाने और जनता के लिए बेचे जाने की परिस्थितियों दोनों द्वारा समान रूप से उपयोग किये जाते हैं. ग्रीनहाउस से जुड़े गटर सामान्यतः पॉलीथिलीन फिल्म की दोहरी परतों से ढंके होते हैं और गरम करने की क्षमता में वृद्धि के लिए उनमें हवा को प्रवाहित किया जाता है या संरचित पॉलीकार्बोनेट सामग्रियां उपलब्ध कराई जा सके.
 
== नीदरलैंड्स ==
 
[[Fileचित्र:Westland kassen.jpg|thumb|right|450px|thumb|वेस्टलैंड, नीदरलैंड में ग्रीनहॉउसेस.]]
नीदरलैंड में दुनिया के कुछ सबसे बड़े ग्रीनहाउस हैं. इस देश में खाद्य उत्पादन इस पैमाने पर होता है कि 2000 ग्रीनहाउस 10526 हेक्टेयर क्षेत्र या नीदरलैंड की कुल भूमि के 0.25% हिस्से में फैले हुए हैं.<ref>[http://www.gwptoolbox.org/index.php?option=com_case&amp;id=124 gwptoolbox.org]</ref>
 
उन्नीसवीं सदी के मध्य में नीदरलैंड के वेस्टलैंड क्षेत्र में ग्रीनहाउसों का निर्माण शुरू हुआ. दलदल और कीचड़ में रेत मिलाने से कृषि के लिए उर्वरक मिट्टी का निर्माण हुआ और एक तरफ ठोस दीवार के साथ साधारण कांच के निर्माण के जरिये बने पहले ग्रीनहाउसों में अंगूर के 1850 पौधे उगाये गये. सिर्फ कांच से करीब 1900 ग्रीनहाउसों का निर्माण शुरू हुआ और उनका गर्म होना शुरू हुआ. इससे उन फलों और सब्जियों का उत्पादन शुरू हुआ, जो आमतौर पर इस क्षेत्र में नहीं उगते थे. आज वेस्टलैंड और अलसमीर के चारों ओर के क्षेत्र दुनिया में उच्चतम ग्रीनहाउस केंद्रित क्षेत्र हैं. वेस्टलैंड में ज्यादातर पौधों और फूलों के अलावा मुख्यत: सब्जियों का उत्पादन होता है; अलसमीर का उल्लेख मुख्यत: फूलों और बर्तनों में उगाये गये पौधों के उत्पादन के लिए किया जाता है. बीसवीं सदी के बाद से वेनलो (लिंबर्ग में) के चारों ओर का क्षेत्र और ड्रेन्थ के हिस्से भी ग्रीनहाउस कृषि के महत्वपूर्ण क्षेत्र बन गये.
 
[[Fileचित्र:TomateJungpflanzenAnzuchtNiederlande.jpg|thumb|left|260px]]
सन 2000 के बाद से तकनीकी नवप्रवर्तन में "[[:nl:Gesloten kas|बंद ग्रीनहाउस]]" भी शामिल है, जो पूरी तरह बंद प्रणाली है, जिससे कम ऊर्जा से उगाने की प्रक्रिया पर उत्पादक का पूरा नियंत्रण होता है. देश के जलीय क्षेत्रों में तैरते हुए ग्रीनहाउसों का उपयोग किया जाता है.
 
पंक्ति 72:
{{-}}
 
== गैलरी ==
<gallery>
File:Kew.gardens.palm.house.london.arp.jpg|विक्टोरियन कन्सर्वटॉरी, क्यू गार्डेन्स
पंक्ति 98:
 
== संदर्भ ==
=== नोट्स ===
{{reflist}}
 
=== ग्रंथसूची ===
* कनिंघम, ऐनी एस. (2000) ''क्रिस्टल पैलेसेस: गार्डेन कन्सर्वटॉरीज़ ऑफ़ द यूनाइटेड स्टेट्स'' प्रिंसटन वास्तुकला प्रेस, न्यूयॉर्क, ISBN 1-56898-242-9 ;
* लेमन, केनेथ (1963) ''द कवर्ड गार्डेन'' डूफोर, फिलाडेल्फिया;
पंक्ति 108:
* वुड्स, मे (1988) ''ग्लास हॉउसेस: हिस्ट्री ऑफ़ ग्रीनहॉउसेस, औरेंज्रिज़ एंड कन्सर्वटॉरीज़'' अरुम प्रेस, लंडन, ISBN 0-906053-85-4 ;
 
== बाहरी लिंक्स ==
{{commons cat|Greenhouses}}
* [http://www.asahi-net.or.jp/~qm9t-kndu/enoshima.htm एनोशिमा जीन्जा श्राइन वानस्पतिक उद्यान]
पंक्ति 115:
* [http://www.wvu.edu/~agexten/hortcult/greenhou/building.htm एक ग्रीनहाउस की योजना और निर्माण]
 
[[Categoryश्रेणी:कृषि भवन]]
[[Categoryश्रेणी:ग्रीनहॉउस]]
[[Categoryश्रेणी:उद्यान-विज्ञान और बागबानी]]
 
 
[[ar:دفيئة زجاجية]]
Line 127 ⟶ 126:
[[da:Drivhus]]
[[de:Gewächshaus]]
[[el:Θερμοκήπιο]]
 
[[en:Greenhouse]]
[[eo:Forcejo]]
[[es:Invernadero]]
[[et:Kasvuhoone]]
[[el:Θερμοκήπιο]]
[[es:Invernadero]]
[[eo:Forcejo]]
[[eu:Berotegi]]
[[fa:گلخانه]]
[[fi:Kasvihuone]]
[[fr:Serre]]
[[gl:Invernadoiro]]
[[kohe:온실חממה]]
[[io:Teplico]]
[[id:Rumah kaca]]
[[io:Teplico]]
[[is:Gróðurhús]]
[[it:Serra]]
[[heja:חממה温室]]
[[jv:Omah kaca]]
[[kn:ಹಸಿರುಮನೆ]]
[[ko:온실]]
[[lb:Zär (Gaardebau)]]
[[nl:Glastuinbouw]]
[[ja:温室]]
[[no:Drivhus]]
[[pa:ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਤਕਨੀਕ ਨਾਲ ਬੇਮੌਸਮੀਆ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ]]
पंक्ति 156:
[[sk:Skleník]]
[[sr:Стаклена башта]]
[[fi:Kasvihuone]]
[[sv:Växthus]]
[[tl:Bahay-patubuan]]