"जलगाँव जिला": अवतरणों में अंतर

No edit summary
टैग: Reverted यथादृश्य संपादिका मोबाइल संपादन मोबाइल वेब संपादन
रोहित साव27 के अवतरण 5267737पर वापस ले जाया गया : बर्बरता पूर्ण सम्पादन अस्वीकार किए (ट्विंकल)
टैग: किए हुए कार्य को पूर्ववत करना Reverted
पंक्ति 1:
{{India Districts
|Name = जळगावजलगाँव
|Local = जळगाव जिल्हा
|State = महाराष्ट्र
|Division = [[नाशिकनासिक मंडल]]
|HQ = जळगावजलगाँव
|Map = MaharashtraJalgaon.png
|Area = ११७६५11765
|Rain = ६९०690
|Population = ४२36,२९79,९१७936
|Urban = ३१21.७४4%
|Year = २०११2001
|Density = ३६०313
|Literacy = ७८76.06%
|SexRatio = ९२५932
|Tehsils = 1. [[जळगावजलगाँव]], 2. [[जामनेर]], 3. [[एरंडोलइरांडोल]], 4. [[धरणगावधरनगाँव]], 5. [[भुसावळभुसावल]], 6. [[बोदवड]], 7. [[यावल]], 8. [[रावेर]], 9. [[मुक्ताईनगर]], १०10. [[अमळनेरअमलनेर]], ११11. [[चोपडाचोपड़ा|चोपडा]], १२12. [[पारोळापरोला (महाराष्ट्र)|पारोळापरोला]], १३13. [[पाचोरापचोरा]], १४14. [[चाळीसगावचालीसगाँव]], १५15. [[भडगावभदगाँव]]
|LokSabha = 1. [[जळगावजलगाँव (लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र)|जळगावजलगाँव]], 2. [[रावेर (लोक सभा निर्वाचन क्षेत्र)|रावेर]] ([[बुलढाणा जिला]] के साथ साझा) ([http://164.100.9.199/ecimaps/ecipdf/state_pc_Map/Maharashtra.pdf निर्वाचन आयोग जालस्थल] पर आधारित)
|Assembly = १२12
|Highways = [[राष्ट्रीय राजमार्ग ६ (भारत)|NH-6]]
|Website = http://jalgaon.nic.in
}}
'''जळगावजलगाँव ज़िला''' [[भारत]] के [[महाराष्ट्र]] राज्य का एक ज़िला है। ज़िले का मुख्यालय [[जळगावजलगाँव]] है। इसे पहले '''पूर्वी खानदेश जिला''' के नाम से जाना जाता था। यह जिला [[नाशिक संभाग|नाशिकनासिक मंडल]] के अंतर्गत आता है। जिले का कुल क्षेत्रफल ११11,७६५765&nbsp;किमी² और जनसंख्या ४२3,२९682,९१७690 है (२०११2001 जनगणनाजलगणना) जिसमें से ६८71.२६4% जनसंख्याआबादी ग्रामीण है।<ref>{{Cite web |url=http://www.censusindiamaps.net/page/India_WhizMap/IndiaMap.htm |title=संग्रहीत प्रति |access-date=1 सितंबर 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150425105619/http://www.censusindiamaps.net/page/India_WhizMap/IndiaMap.htm |archive-date=25 अप्रैल 2015 |url-status=dead }}</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=TQ1ACQAAQBAJ RBS Visitors Guide India: Maharashtra Travel Guide] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190703140613/https://books.google.com/books?id=TQ1ACQAAQBAJ |date=3 जुलाई 2019 }}," Ashutosh Goyal, Data and Expo India Pvt. Ltd., 2015, ISBN 9789380844831</ref><ref>"[https://books.google.com/books?id=5xefEXhvG8EC Mystical, Magical Maharashtra] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190630170850/https://books.google.com/books?id=5xefEXhvG8EC |date=30 जून 2019 }}," Milind Gunaji, Popular Prakashan, 2010, ISBN 9788179914458</ref>
 
== परिचय ==
जळगाव जिले को पहले पूर्वी खानदेश के नाम से जाना जाता था। जिला उत्तर में मध्य प्रदेश, पूर्व में बुलढाणा जिले, दक्षिण-पूर्व में जालना जिले, दक्षिण में औरंगाबाद जिले, दक्षिण-पश्चिम में नाशिक जिले से घिरा है। और पश्चिम में धुळे जिले से। जिले में केले और कपास की खेती ड्रिप सिंचाई के माध्यम से की जाती है। यह खेत भारत के अन्य किसानों के लिए एक आदर्श उदाहरण है। जळगाव जिला भारत का सबसे बड़ा केला उत्पादक जिला है।
जळगाव जिले का क्षेत्रफल ११,७०० वर्ग किमी है। २०११ के जनगणना के अनुसार जिले की जनसंख्या ४२,२९,९१७ है। जिले के उत्तर में सातपुडा और दक्षिण में अजिंठा पर्वत श्रृंखला है। जळगाव जिले की ज्वालामुखीय मिट्टी कपास की खेती के लिए उपयुक्त है। जळगाव जिला चाय, सोना, अनाज, कपास और केले का एक महत्वपूर्ण व्यापारिक केंद्र है। मराठी के अलावा यहां मराठी की एक बोली अहिराणी भी बोली जाती है। जिले में औसत वर्षा ६९० मिमी है।
जिले की प्रमुख नदियां- तापी, पूर्णा, गिरणा, वाघुर, अंजनी, पांझरा, बोरी है।
प्रसिद्ध कवयित्री बहिणाबाई चौधरी जळगाव जिले से थीं जबकि साने गुरुजी की जळगाव जिला कर्मभूमी थी।
== इतिहास ==
१९०६ से पहले, ब्रिटिश साम्राज्य में जळगाव जिले का नाम खानदेश जिला था।
खानदेश जिले को १९०६ में विभाजित किया गया था और दो नए जिलों का गठन किया गया था; पूर्वी खानदेश और पश्चिम खानदेश। पूर्वी खानदेश वर्तमान जळगाव जिला था, जबकि पश्चिम खानदेश वर्तमान धुळे और नंदुरबार जिले थे। बाद में, १९५० के दशक के दौरान, पूर्वी खानदेश मुंबई राज्य का हिस्सा बन गया। पूर्वी खानदेश १० तालुकों और ३ पेठों से बना था। उस समय पेठ तालुका का एक उपखंड हुआ करता था। १/०५/१९६० को महाराष्ट्र के गठन के बाद, महाराष्ट्र सरकार ने पूर्वी खानदेश का नाम बदलकर जळगाव जिला कर दिया।
== तालुके ==
जळगाव जिलेमें इन १५ तालुको का सामावेश होता है|
अमळनेर, एरंडोल, चाळीसगाव, चोपडा, जळगाव तालुका, मुक्ताईनगर , जामनेर, धरणगाव, पाचोरा, पारोळा, बोदवड, भडगाव, भुसावळ, यावल व रावेर।
[[चित्र:Jalgaon_district.jpg|जळगाव जिल्ह्यातील तालुके]]
== भूगोल ==
जळगाव जिले में तापी, पूर्णा नदीया है। जिले के उत्तर में सातपुडा पर्वत है। जिले की समुद्र तल से ऊंचाई २२६ मीटर है।
जळगाव जिले में निर्माण के लिए आवश्यक पत्थर, बजरी और रेत जैसे खनिज हैं।
बुलढाणा जिला जळगाव जिले की पूर्वी सीमा से लगकर है और मध्य प्रदेश राज्य उत्तर में है। यह जिला पश्चिम में धुळे जिले से और दक्षिण में औरंगाबाद जिले से घिरा है।
जळगाव जिले से गुजरने वाला धुळे नागपुर राष्ट्रीय राजमार्ग जिले को धुळे और नागपुर शहरों से जोड़ता है।
हवाई परिवहन के लिए जिले में जळगाव में एक विमानतल है।
== प्रशासन ==
जळगाव शहर जळगाव जिले का मुख्यालय है। वर्तमान में अभिजीत राउत यहां कलेक्टर हैं जळगाव जिला १५ तालुकों में बांटा गया है। तहसीलदार प्रत्येक तालुका में मुख्य प्रशासनिक अधिकारी होता है।
जळगाव जिले में एक महानगरपालिका है जो जळगाव महापालिका है। जळगाव जिले में एक जिला परिषद है जो जळगाव जिला परिषद है। जिले में १३ नगरपालिकाएं हैं, अर्थात् जामनेर, पाचोरा, भुसावळ, यावल, रावेर, पारोळा, एरंडोल, चाळीसगाव, धरणगाव, चोपडा, फैजपूर, सावदा, भडगाव । जिले में १५ पंचायत समितियां हैं। चाळीसगाव, भडगाव, धरणगाव, पारोळा, अमळनेर, एरंडोल, चोपडा, जळगाव, पाचोरा, जामनेर, यावल, रावेर, भुसावळ, मुक्ताईनगर और बोदवड आदि. १५ तालुका हैं।
== महत्वपूर्ण फसले ==
जळगाव जिला अपनी केले की फसल और उत्पादन के लिए पूरे भारत में प्रसिद्ध है। गेहूं और बाजरा के साथ-साथ ज्वार, कपास, गन्ना, मक्का, तिल जिले की महत्वपूर्ण खाद्य फसलें हैं। कपास जिले की प्रमुख नकदी फसल है। तिलहन मुख्य रूप से मूंगफली और तिल हैं और जळगाव जिला केले के उत्पादन के लिए प्रसिद्ध है। जिले में इडलीम्बु, निंबू, चीकू, तरबूज, अंगूर, पपीता, बोर, मेहरुण के बोर, मोसंबी, सीताफल, सेब आदि जैसे फल भी पैदा होते हैं। जळगाव जिले में अनाज में उड़द, चवळी, अरहर, मटकी, हरा चना, चना आदि का उत्पादन होता है।
जळगाव जिला सोने और दालों का प्रमुख बाजार है।
== साहित्य ==
प्रसिद्ध मराठी कवयित्री बहिणाबाई चौधरी जळगाव जिले की रहने वाली थीं। ग्रामीण जीवन पर आधारित उनकी कविताएँ पूरे महाराष्ट्र में प्रसिद्ध हैं। बहिणाबाई के सम्मान में, जळगाव विद्यापीठ का नाम कवयित्री बहिणाबाई चौधरी उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ रखा गया है। २०१४ में ज्ञानपीठ प्राप्त करने वाले प्रख्यात लेखक डॉ. भालचंद्र नेमाडे, कविवर्या ना.धों महानोर जळगाव के भूषण है। बाद की पीढ़ी के लेखकों और कवियों ने भी साहित्य के क्षेत्र में अपना काम जारी रखा है।
== हवामान ==
जळगाव जिले की हवामान विषम और शुष्क है। ऋतुओं के अनुसार जिले में मौसम बहुत ठंडा और बहुत गर्म होता है। गर्मी का तापमान अधिकतम ४६ डिग्री सेल्सियस तक पहुंच जाता है।
== प्रमुख उद्योग और औद्योगिक क्षेत्र ==
जिनिंग और प्रेसिंग, चीनी कारखाने, रेशम उत्पादन, वनस्पति घी और तेल मिलें, वरणगाव और भुसावळ में युद्ध सामग्री का उत्पादन, खाद्य प्रसंस्करण उद्योग आदि।
औद्योगिक क्षेत्र: जळगाव, चाळीसगाव, भुसावळ, पाचोरा, वरणगाव, अमळनेर, एरंडोल, सावदा।
== प्रसिद्ध पर्यटन स्थल ==
* शिरसाळा मारुती मंदिर (मुक्ताईनगर के समीप, तालुका - बोदवड)
* उनपदेव-सुनपदेव (चोपडा) गरम पानी के झरे
* ओंकारेश्वर मंदिर (जळगाव शहर)
* श्री राम मंदिर (जुने जळगाव)
* चाळीसगाव तालुके का काली मठ और गंगाश्रम
संत चांगदेव मंदिर
* अमळनेर के साने गुरुजीं का तत्त्वज्ञान मंदिर
* श्री पद्मालय, एरंडोल (ढाई गणेश पीठों में से आधा पीठ)
* चाळीसगाव तालुके का पाटणादेवी (थोर गणिती भास्कराचार्य का जन्मस्थल व पाटणादेवी देवस्थान)
* पारोळा का भुईकोट किल्ला (झाँसी की राणी लक्ष्मीबाई के पिता का किल्ला)
* पाल (रावेर तालुका)- थंड हवा का ठिकाण
* फरकांडे का झुलता मनोरा
* अमळनेर का भुईकोट किल्ला
* यावल का भुईकोट किल्ला
* वढोदा का प्राचीन मच्छिंद्रनाथ मंदिर
* मनुदेवी मंदिर
* संत मुक्ताबाई मंदिर (मुक्ताईनगर)
* संत सखाराम महाराज मंदिर (अमळनेर)
* मंगलग्रह मंदिर (अमळनेर)
* मेहरुण तलाव
* वाघूर धरण
* कांताई बंधारा (जळगाव)
* आर्यन पार्क (जळगाव)
* गांधी उद्यान (जळगांव शहर)
* गणपती मंदिर (तरसोद)
* गोशाळा (कुसूंबा)
* साई बाबा मंदिर (पाळधी)
* श्री कृष्णा मंदिर (वाघळी)
* अप्पा महाराज समाधी मंदिर (जळगाव शहर)
* स्वामी भक्तानंदजी महाराज समाधी स्थळ (निमगव्हाण,चोपडा)
* गांधी तीर्थ (जळगाव शहर) - जळगाव, कान्हदेश में जैन सिंचाई के संस्थापक भंवरलालजी जैन ने जैन हिल्स क्षेत्र में एक 'गांधी तीर्थ' का निर्माण किया है। गांधी तीर्थ का उद्घाटन तत्कालीन राष्ट्रपति प्रतिभा पाटिल ने किया था। महात्मा गांधी की जीवनी, साहित्य, घटनाएं, उनका अहिंसा आंदोलन, देश-विदेश में उनके आंदोलन इस दर्शनीय क्षेत्र में एक विचारपीठ बन गए हैं। गांधी तीर्थ ने खुद को महात्मा गांधी के जीवन पर आधारित एक ऑडियो-वीडियो निर्देशित संग्रहालय के रूप में स्थापित किया है। गांधी तीर्थ जैन हिल्स के दर्शनीय अमराई क्षेत्र में स्थित है। इस विशाल भवन में एक पुस्तकालय, पुस्तकालय, संग्रहालय, अभिलेखागार, सभागार है। जळगाव कैसे पहुँचें? जळगाव तक ट्रेन या एसटी बस से पहुंचा जा सकता है। गांधी तीर्थ जळगाव शहर से ४ किमी की दूरी पर शिरसोली रोड (जळगाव-पाचोरा) पर स्थित है। पर्यटक सोमवार को छोड़कर सुबह ९ बजे से शाम ५:३० बजे के बीच यहां आ सकते हैं। इसमें कोई शक नहीं कि गांधी तीर्थ को देखने के बाद एक अलग ही अनुभव आएगा।
 
== इन्हें भी देखें ==