"याज्ञवल्क्य स्मृति": अवतरणों में अंतर

No edit summary
पंक्ति 5:
 
== परिचय ==
इस स्मृति में 1003 श्लोक हैं। इसपर [[विश्वरूप]]कृत 'बालक्रीड़ा' (800-825), अपरार्क कृत [[याज्ञवल्कीय धर्मशास्त्र निबंध]] (12वीं शती) और [[विज्ञानेश्वर]]कृत मिताक्षरा (1070-1100) टीकाएँ प्रसिद्ध हैं। कारणे का मत है कि इसकी रचना लगभग विक्रम पूर्व पहली शती से लेकर तीसरी शती के बीच में हुई। स्मृति के अंत:साक्ष्य इसमें प्रमाण है। इस स्मृति का संबंध [[शुक्ल यजुर्वेद]] की परंपरा से ही था। जिस तरह [[मानव धर्मशास्त्र]] की रचना प्राचीन धर्मसूत्र युग की सामग्री से हुई, ऐसे ही याज्ञवल्क्य स्मृति में भी प्राचीन सामग्री का उपयोग करते हुए नयी सामग्री को भी स्थान दिया गया। [[अर्थशास्त्र ग्रन्थ|कौटिल्य अर्थशास्त्र]] की सामग्री से भी [[याक्ज्ञवल्क्ययाज्ञवल्क्य]] के अर्थशास्त्र का विशेष साम्य पया जाता है।
 
याज्ञवल्क्य स्मृति में तीन कांड (अध्याय) हैं-
*(१) '''आचारकाण्ड''' - इसमें तेरह प्रकरण हैं।
: उपोद्घात-प्रकरणं, ब्रह्मचारिप्रकरणं, विवाह-प्रकरणं, वर्णजातिविवेक-प्रकरणं, गृहस्थ-प्रकरणम्, स्नातवह-प्रकरणम्, भक्ष्याभक्ष्य-प्रकरणम्, द्रव्यशुद्धि प्रकरणम्, दान-प्रकरणम्, श्राद्ध्-प्रकरणम्, गणपति कल्पप्रकरणम्, ग्रहशान्ति-प्रकरणम्, राजधर्म-प्रकरणम्
 
*(२) '''व्यवहारकाण्ड''' - इसमें पचीस प्रकरण हैं।
: व्यवहाराध्याये साधाराव्यवहारमातृका, ऋणादानो-पनिधि-साक्षी-लेख्य-दिव्य-दायविभाग-सीमाविवाद-स्वामिपालविवाद-अस्वामिविक्रय-दत्ताप्रदानिक क्रीतानुशया-अभ्युपेत्याशुश्रूषा-संविदव्यतिक्रम्-वेतनादानद्यूत समाह्वय -वाक् पारुष्य-दण्डपारुष्य-साहसविक्रीयासम्प्रदानसम्भूय समुत्थान-स्तेय-स्त्रीसङ्ग्रहण-प्रकरण
 
*(३) '''प्रायश्चितकाण्ड''' - इसमें छः प्रकरण हैं।
: शौचप्रकरणम्, आपद्धर्मप्रकरणम्, वानप्रस्थप्रकरणम्, यति-धर्मप्रकरणम्, प्रायश्चित्त-प्रकरणम्, प्रकीर्ण-प्रयश्चित्तानि